2015 July کوششی در شناخت مبدأ و توسعه¬ی معماری ارامنه به همت دکتر مهندس معمار واحد مسیحی وارطانیان، متخصص مرمت آثار باستانی 3

Aechitettura armena : di Arch, Vahè M. Vartanian
به کسانی که در جمع¬آوری اطلاعات پژوهشی و نشر مطالبی درباره¬ی معماری ارامنه در ایران، ارمنستان و کشورهای مجاور پیشگام بودند و با مجموعه¬ای از عکس¬ها و نقشه ¬ها، این بناهای تاریخی-مذهبی را معرفی و بررسی کرده¬اند، ادای احترام می¬کنم. هم¬چنین از هم¬کلاسی و هم¬خانه¬ خود، هرمان واهرامیان، یاد می¬کنم بدون این¬که چیزی از اهمیت و ارزش کسانی که من نمی شناسم ولی در این زمینه فعال بودند کاسته باشم.
در ماه ژوئن 1986، استاد پائولو کونئو و دو برادر ، مهندس آرمن و استاد آگوپ مانوکیان اولین پژوهش را درباره¬ی ارامنه دوران قرون وسطی به سرپرستی دانشگاه لاساپینزای رم و پشتیبانی مالی و معنوی بنیاد گالوست گلبنگیان انجام داده و آن را به نمایش گذاشتند آشنایی اینجانب با این پژوهشگران، به واسطه هرمان واهرامیان به وجود آمد.
- *ساید شرکت کننده یا رساله های فنی و تاریخی در بر گذاری و موفقیت امیز اولین نمایشگاه در شهر رم به شرح ذیل می باشند:
رساله و معرفی نامه از گزه د فرانکوویچ ، تمدن ارامنه از فرناندا د مافه ای ، هرمان واهرامیان ، پاوولو کونئو ، انریکو کوستا .
پس از این نمایش، روند پژوهش، بررسی و نشر معماری ارامنه توسط پلی تکنیک میلان و با سازماندهی دانشمندانی چون استاد آلپاگو نوولّو و همکاری مهندس آرمن و استاد آگوپ مانوکیان شروع شد. هرمان واهرامیان، دانشجوی برجسته¬ی معماری، که علاوه بر زبان¬های ارمنی و پارسی، به هر دو سرزمین آشنایی کامل داشت و در مراحل پایانی تحصیلاتش بود، برای همکاری به این گروه دعوت شد. برای این¬که به ارزش و احترامی که دوستان هرمان واهرامیان در رم برای او قائل بودند پی ببریم، کافی است به دلتنگی دوستان و اطرافیان او توجه کرد که در عین خوشحالی از موقعیت فرهنگی و حرفه¬ای وی پس از عزیمت ش به میلان، همیشه جای او را خالی می¬دیدند. در مدت همکاری هرمان با گروه پژوهشی میلان، نتایج جالبی در زمینه¬ی نقشه ¬برداری¬ های دقیق و هم¬چنین جمع¬آوری اطلاعات تاریخی مستند و عکس¬برداری از تمام بناهای تاریخی-مذهبی ارامنه ایران و کشورهای همسایه به دست آمد.
جا دارد که در این زمینه از مشارکت و همکاری دانشمندان زیادی در دانشگاه لاساپینزای رم، به خصوص استاد تومازو برچّا فراتادوکّی ، و آکادمی علوم جمهوری شوروی ارامنه آن زمان، نیز یاد کنیم.
نمایشگاه 1968، از یک مجموعه¬ی بزرگ از عکس¬ها و نقشه¬ های مستند تاریخی که بعدها در دو جلد چاپ و تکثیر شد، تشکیل شده بود و هنوز پژوهشی این چنین علمی و مستند در این زمینه انجام نشده است. ضمناً بعد از موفقیت نمایشگاه رم برادران مانوکیان خانه¬ی نشرEDIZION OEMME را به یاد و افتخار پدرشان
او نیک مانوکیان تأسیس کردند.
نشر مقالاتی در سه یا چهار زبان (ایتالیایی، انگلیسی، ارمنی و پارسی) توسط نهادهای فرهنگی، کتابخانه-های تخصصی، کلیسا ها و انجمن¬های ارامنه در تمام دنیا پخش شد، خصوصاً از زمانی که دانشگاه¬های تهران و ایروان با پلی تکنیک میلان شروع به همکاری علمی و فرهنگی کردند.
فعالیت فرهنگی ٍ نشرEDIZION OEMME به تأسیس CSDSA (مرکز پژوهشی آرشیو ارامنه در ونیز) انجامید ولی به مرور نشریات آن کمیاب شد و جا دارد با تکمیل و نقد احتمالی، تجدید چاپ شده و در دسترس طیف وسیع¬تری از خوانندگان قرار گیرد. این مناسبات و روابط امروز هم وجود دارند و با وجود فعالیت کم، وضعیت بهتری نسبت به زمان ارمنستان شوروی دارند چرا که در آن زمان اصلاً وجود نداشتند.
به منظور برقراری مجدد روابط فرهنگی با ایران، انجمن دوستداران ارامنه و ایتالیا، «زاتیک »، و مرکز پژوهشی و اسناد فرهنگی ارامنه در ونیز، CSDCA و با همکاری سفارت ایران در رم، در تاریخ 11 مارس 2011 همایشی در ونیز برپا کردند. سفیر ایران، دکتر سید محمد حسینی، به همراه گروه معتبری شامل مسئول فرهنگی سفارت ایران در واتیکان، دکتر محمد میرزا آقائی، روزنامه ¬نگاران ایرانی صدا و سیما و آرشیتکت واحد وارطانیان، شهروند ایرانی عضو انجمن زاتیک، در این همایش شرکت کرده و پیشنهادهای قابل توجهی ارائه داد. در این همایش آرشیتکت شرلی آودیان مسئول بناهای تاریخی-مذهبی ارامنه در ایران نقش مهمی داشت چون در این فرصت گزارش جامعی از آثار ارامنه در ایران در اختیار شرکت¬کنندگان گذاشت. آرشیتکت آودیان توانست در این فرصت با بایگانی تاریخ پنجاه ساله پژوهش و بررسی¬ها درباره¬ی معماری ارامنه که در ایتالیا به همت محافل علمی رم و میلان جمع¬آوری شده بود، آشنا شود.
در این همایش، سفیر ایران ، دکتر سید محمد حسینی شرکت فرمودند و یاد شهدای اقلیت¬های مسیحی آشوری و ارمنی در جنگ تحمیلی ایران عراق به شهادت رسیده بودند گرامی داشند . شایان ذکر است که اقلیت های مذهبی در ایران دارای بناهای تاریخی شامل صدها کلیسا و غیره که همه آنها از طرف میراث فرهنگی ج .ا .ایران حفظ و نگهداری می شود
پیرو تحکیم تعهدات و برنامه¬ریزی¬های مشترک، گروه نمایندگی ایران برای اولین بار از موزه جزیره¬ی سن
لاتزارو ارامنه دیدن کرد.

همایش 11 آوریل 2011 که در آن کا فوسکاری و انستیتوی دانشگاهی معماری ونیز، IUAV ، و مقامات رسمی دیگر شرکت کرده بودند باعث شد روابط فرهنگی ایران و ایتالیا دوباره از سر گرفته شود و CSDCA نیز گروهی از استادان و فن¬ آوران را برای دیدن صومعه¬ های تحت حمایت یونسکو، سن تادئو و یا سن طاطاووس و سن استفانو ، در شرق و غرب آذربایجان ایران ترتیب دهد. بعد از این همایش، سفارت ایران سیصد جلد کتاب نایاب را به مرکز پژوهشی ارامنه در ونیز اهدا کرد.
هم¬چنین گروه نمایندگی ایران، در جلسه¬ای با همکاری آرشیتکت شرلی آودیان و با حضور فن آوران جمهوری ارمنستان، نمایندگان زاتیک و مقامات دیگر شهرداریهای و استان داریهای آذربایجان ایران، شرکت کرد. در این فرصت، تعیین دقیق برنامه¬های کلی مرمت و حفاظت از میراث فرهنگی در حال تخریب در دستور کار قرار گرفت. علاوه بر این، بر جدی بودن روش کار و روند طراحی های مرمت، تأکید شد تا مشکلاتی از قبیل کوته بینی، شتاب بدون مطالعه در کار تعمیرات، عملکرد سر خود کارگران بی¬تجربه و غیر حرفه ای و عدم رعایت مسائل ایمنی پیش نیاید. مضافاً این¬که داشتن دفترچه¬ های گزارش تعمیرات که تمام مرمت ¬ها در آن ثبت شده باشد تصویب شد تا تاریخچه¬ مرمت هر اثری در دسترس پژوهشگران باشد و مورد استفاده¬ی تعمیرات آینده قرار گیرد.
اخیرا" همای شی در رم برگزار شده است که اشاره به آن خالی از لطف نیست. این همایش از دیدگاه یک معمار متخصص مرمت آثار باستانی، و نه فقط یک دانشجوی علاقه¬مند، بوده که با توجه به تجربه ها ی فراوانی در زمینه¬ی معماری تاریخی-مذهبی ارامنه، به پررنگ کردن خصوصیات و ماهیت ویژه¬ای که این معماری را از دیگر معمارها متمایز می¬سازد، می¬پردازد. معماری ارامنه در بسیاری از تجربیات فضایی، پیکر بندی¬ها و ساختارها ئی که در فرهنگ¬های بعدی معماری به وجود آمده، پیش¬قدم بوده است.
همایش دیگری در 16 می 2013 در کتابخانه مجلل آلسّاندرینا در دانشگاه لا ساپینزای رم برگزار شده است که در آن گزارش کوتاهی درباره¬ی جزئیات و خصوصیات جنبه های از معماری ارامنه توسط آرشیتکت واحد مسیحی وارطانیان ارائه شد. این فرصت نادر پس از 47 سال در اختیار بنده قرار گرفت تا در این همایش که توسط انجمن ارامنه رم و لاتزیو در کتابخانه آلسّاندرینا دانشگاه رم برپا شده بود، شرکت کنم. هم¬چنین بعد از مقدمه¬ای که ماریا کریستینا مارتینو ارائه کرد، پژوهشگرانی چون ماریا آدلائیده لالا کا منئو و سیمونتا چیرانّا ، نمایشگاه نشر کتاب¬های چاپی قرن¬های 17 و 18 میلادی را معرفی کردند.
در این همایش به یادآوری اصلیت و یکتائی سمبل و معانی مذهبی تمام مراحل و مفاهیم معماری ارامنه پرداخته شد. به عبارت دیگر، به طور مستند و با ارائه¬ی دلایل تاریخی و فقهی، یکتائی معماری ارمنی و نیز ماهیت مسیحی و تشریفات مذهبی آن تشریح شد و نظریه¬ ای که بر طبق آن، هویت این معماری را برگرفته از معماری قسطنطنیه می¬دانست، به کلی رد شد. از نظر تاریخی، ارمنی بودن و مسیحی گرگوریان بودن مفاهیمی غیر قابل تفکیک هستند و از دید مردم¬شناسی، به گذار از مذهب زرتشتی به مذهب مسیحی مربوط می¬شود. گذشته از این، معنی عمیق دین مسیحیت بر این پایه استوار است که ملت ارمنی توسط شهود اولیه و وعظ سن تادّئو حواری، پسر عموی مسیح، به او ایمان آورد و مکان¬های وعظ خیلی زود به مکان¬های مقدس و زیارت تبدیل شدند. ساختمان صومعه¬ی سن تادّئو در مکان شهادت وی و روی قبر ش بنا شده است. در حوالی آن، صومعه های دیگری ساخته شد که مهم¬ترین آن¬ها صومعه¬ی ساندوخت است.
سندوخت دختر پادشاه ارمنستان، آبکار ، و اولین راهبه¬ی شهید ی بود که به خاطر ایمانش به سرنوشت سن تادّئو دچار شد.
در سال 2008 میلادی مجموعه¬ی این صومعه ها در آذربایجان ایران همراه با مجموعه¬ی سن استفانو و زور زور ، در دفتر میراث فرهنگی جهانی یونسکو ثبت شد.
برای احترام به واقعیت های تاریخی، باید یادآور شد که در سال 301 میلادی، با وعظ و تبلیغ سن گرگوریوی روشنگر ، ملت ارامنه با خواست خود و پادشاه اش، تیراداد سوم ، مذهب مسیحیت را با غسل تعمید می¬پذیرد. دقیقاً همین پادشاه در سال 311 میلادی به رم سفر کرد و نقش بسزایی در تبلیغ و ایمان آوردن کنستاتینو ی بزرگ داشت. در واقع سن تادّئو جودا یا ( یهودا) ، ملت ارامنه و قومها ی اطراف، از زمان¬های بسیار دورتر، غالباً مسیحی بودند. کما اینکه ارمنستان تاریخی یا همان ارمنستان کبیر، یعنی سه دریاچه¬ی وان، خزر و ارومیه شور، پیش¬تر به نام ارمنستان، به معنی «سرزمین صلیب¬ها»، نامیده می¬شدند چرا که نمای کلیسا ها از بالا، به شکل صلیب بود.
ایمان عمیق ارامنه از تعداد کلیسا ها و معماری اصیل آن¬ها، ویژگی ساختاری ضد زلزله ای آن¬ها و نیز از این¬که به دلایل زیاد در بالای تپه¬ ها بنا شده¬اند، مشهود است (بیش از 630 کلیسا فقط در ایران وجود دارند که متأسفانه امروز همه¬ی آن¬ها قابل استفاده نیستند). دو دلیل از مهم¬ترین آن¬ها در ادامه بیان می¬شوند.
نخستین دلیل این است که بناهای مذهبی زرتشتیان، دین پیشین ایرانیان، که به طور خلاصه از فضا هائی تشکیل شده بود که در بالای آن روزنه ای برای خروج دود آتشکده داشت، معمولاً روی قله¬ی کوه¬ها و بلندی تپه ¬ها ساخته شده بودند.
دلیل دوم، مقاومت زمینی و مهم¬تر از آن، مسائل دفاعی است. می¬توان ادعا کرد که دست کم در ارمنستان فعلی، آثار دیگری به غیر از این بناهای مذهبی در دهکده ها و شهرهای نزدیک سواحل و یا در دامنه تپه ها وجود ندارد و اگر هم بنایی بوده، اکنون اثری از آن باقی نمانده است. در عین حال، در شهرساز ارامنه در ایران، ترکیه و کشورهای همسایه، غالباً در کنار این بناهای مذهبی فعال، تجمع های شهری یا دهکده دیده می¬شود. مخصوصاً در ایران محله هایی ارامنه به دلیل کاربرد و سازمان¬دهی خود، می¬توانند مدل¬های شهرساز ی به¬ روزی باشند. این محله ¬ها می¬توانستند با ساختاری مستقل و یا با در اختیار داشتن همه¬ی وسایل در کنار مجموعه¬های فعال مذهبی، به تمام افراد خود و محله ¬های هم¬جوار خدمات ارائه دهند. این حالت در تبریز، ارومیه، سلماست یا (سلماس ) و مراغه وجود داشت. حتی مزارع و مناطق روستایی دهکده ¬های ارامنه همانند شهرها، الگوهای کاردهی در زمینه¬های کشاورزی، توزیع محصولات و دادن خدمات به افراد جمع خود و در صورت لزوم به همه¬ی مردم ایران بودند.
برای بازگشت به بحث بررسی معماری کلیسا های ارامنه و برخی ویژگی¬های آن که از نظر طراحی و ساختاری هنوز در مقام رده¬بندی نمونه هستند، یادآوری می¬شود که همان¬طور که قبلاً نیز اشاره شد، کلیسا های ارامنه تحول همان آتشکده ¬های زرتشتیان است. طرح آن حول دو محور عمود بر هم بسط پیدا می¬کند: یک فضای مستطیل شکل در محور طولی، «NAVATA»، و دیگری با طول کم¬تر در محور عرضی، «TRANSETTO». در محل تقاطع این دو فضا، لچک ¬ها ئی چهارگوش، پایه را به دایره تبدیل می¬کرد تا روی آن گنبدی مخروطی ساخته شود. گاهی مربع در پایه¬ی اول به چند ضلعی و سپس به بدنه¬ای استوانه¬ای تبدیل شده و گنبد مخروطی روی این بدنه ی استوانه¬ای بنا می¬گشت. در بعضی کلیسا ها این گنبد مخروطی مانند یک چتر نیمه ¬باز تزیین می¬شد. در این بناها فناوری و ساختار غنی و ظریفی جهت پیشگیری از سوانح طبیعی مثل سیل و زلزله که در این نواحی زیاد اتفاق می¬افتاد، به کار می¬رفت. سنگ¬ ها یئ که برای دیوارهای باربر به کار می¬بردند، با تراش دقیق و کاملاً صیقل یافته و نمره گذاری شده بودند تا چیدمان شان مطابق با طراحی انجام شود. با این نحوه¬ی ساخت، دیگر احتیاجی به ملات بین درزها نبود زیرا رطوبت حتی در زمستان ¬های سخت و طولانی آن¬چنان نفوذ نمی¬کرد که به استحکام آن لطمه های جدی بزند.
در طراحی کلیسا ها در ناحیه¬ی تقاطع NAVATA و TRANSETTO ، فضاهای مفیدی در دیوارهای ضخیم باربر به وجود می¬آوردند که نه تنها امکانات تزیینی درونی را بیش¬تر می¬کرد، بلکه اجرای مراسم مذهبی مانند غسل تعمیدی، خلوت معنوی، عبادت منبر برای وعظ، سقا خانه¬ی نذری و جاسازی برای مقبره زاهد ین را نیز ممکن می¬کرد. این فضا ها با نظم و پیوستگی خود، در استحکام بنا و باد بندی قوس ¬ها و گنبد نقشی اساسی داشتند. الگوی مخروطی گنبدها از همان آتش دائم معابد زرتشتی گرفته شده و به معنی رو آوردن به بالا، یعنی به سمت خدا، در دعا گویی و مناجات است. در تصور عام، در ساختن گنبد مخروطی، از قله¬ی کوه آرارات الهام گرفته شده است؛ همان¬طور که تشابه به قله¬ی آرارات به کلاه روحانیون نیز اطلاق می¬شود. در مورد دو قله¬ی بزرگ و کوچک آرارات (MASIS قله¬ی بزرگ و نام ارمنی متداول که به روی فرزند ارشد گذاشته می¬شود و SIS قله¬ی کوچک که گاهی روی فرزند کوچک¬تر می¬گذارند)، ذکر این نکته ضروری است که بعدها روی هشتی کلیسا نا قوس قرار دادند و آن را با گنبد مخروطی پوشاندند. از قرون 12 و 13 به بعد، در کلیسا های بزرگ و یا در صومعه¬ ها، یک گنبد سومی نیز روی فضای مرکزی اضافه کردند.
تنها منبع نور، روزنه ای در بالای گنبد است که به طور خیره کننده¬ای نظر بیننده را جلب می¬کند و به تمرکز حواس مؤمنان در گوش دادن به دعا کمک می¬کند. در جاهایی که تزیینات و نقاشی¬های دیواری را برای این¬که بهتر دیده شوند، زیر نور قرار می¬دهند، تمرکز فکری مؤمنان در دعا و ثنا کم¬تر است. به همین علت صلیب ارامنه فقط یک مشعل ساده¬ی هندسی، بدون بدن مسیح است و همین نکته یکتائی مسیحیت ارامنه را می¬رساند. نقش¬ها و کنده کاریها بیش¬تر روی دیوارهای بیرونی کلیسا بوده و غالباً مربوط به تصویر حکمرانان و یادبودی از خیرین و کسانی می¬باشد که کاری برای کلیسا انجام داده¬اند. چهره¬ی نقش¬ها و به خصوص فرشته ها، شبیه به مغول ها طراحی شده و این در جواب حفاظت مغول ها در این اماکن بود. بر روی سنگ رأس قوس ورودی اصلی مسجد جامع ارامنه در اچمیازین (نزول فرزند خدا روی زمین)، صورت شاه عباس ایرانی به عنوان قدرشناسی از حفاظت صفویه از اماکن مذهبی ارامنه حکاکی شده است. اقدام ارزنده¬ ی شاه عباس کبیر، ساختن محله¬ی جلفای جدید در اصفهان، پایتخت خاندان سلطنتی صفویه، بود که ارامنه ی جلفای قدیم کنار رود ارس را با قوانین ویژه¬ای به این مکان انتقال و تحت حمایت خود قرار داد. این واقعه یادآوری واقعی دیگری شبیه به آن نیز هست؛ واقعه ¬ی احترام به حقوق بشر که امروزه در کتیبه ای استوانه¬ای در موزه¬ی بریتیش لندن نگهداری می¬شود. ارامنه ی جلفای جدید به دلیل رابطه¬ی فرهنگی و اقتصادی که با غرب مسیحی داشتند، در روابط سیاسی، فرهنگی و اقتصادی خاندان صفویه با هند و اروپا به خصوص با ونیز، رم و ایتالیا، نقش به سزایی داشتند.  
اشاره¬ای کوتاه به روابط ایران و ایتالیا در زمان سلسله ی صفویه، 1600 میلادی

روابط بین دو کشور از زمان¬های قبل شد، زمانی که ونیز مرکز تجاری دنیا به حساب می¬آمد و تاج ران ونیز ی در راه ابریشم بدون ترسی از حوادث در جست¬وجوی محصولات شرقی بودند تا آن¬ها را در غرب عرضه کنند. در مقابل، توجه دولت واتیکان به امپراتوری ایران به سال 1561 میلادی برمی¬گردد که با نامه¬ی پیو پنجم به شاه طهماسب شروع و با تمایل بیش¬تر در دوره¬ی صفویه، تا به امروز ادامه پیدا کرده است.
خاندان صفویه از 950 میلادی تنظیم ساختار شهر اصفهان را به عنوان پایتخت شروع کرد و تا سال 1733 میلادی که پایتخت به تهران منتقل شد، توسعه¬ی شهر ادامه یافت.
شکست امپراتوری ایران از امپراتوری عثمانی در نبرد چالدران و تقسیم ارمنستان بین ایران و عثمانی ها، سرنوشت ارامنه را در نواحی جنگ زده رقم زد.
سرکوبی ارامنه توسط ترک¬ها باعث شد که مردم سرزمین¬های جنگ زده در جست¬وجوی پناهگاهی به طرف مرکز ایران کوچ کنند. شاه عباس به دلیل اهداف نظامی-سیاسی، بیش از 300 نفر از ارامنه را جهت خروج و کوچ، ترغیب و سازمان¬دهی کرد. یکی از علل اتخاذ این سیاست در و حله ¬ی نخست، ایجاد کمربندی از زمین خالی بین دو امپراتوری بود. در و حله¬ ی دوم، شاه عباس با انتقال ارامنه از سرزمین¬های جنگ زده به اصفهان، مرکز آباد عبور محصولات و فنون راه ابریشم را نیز در پایتخت، گرد خود آورد و ضمن بهره¬مندی از امکانات تجاری، هنری و حرفه¬ای، با زبان¬های شرقی و غربی ارامنه و اقلیت¬های مذهبی غیرمسلمان آشنا شد. او تمام این امکانات را در اختیار دربار نوپای خود قرار داد. این سیاست خیلی زود به ثمر رسید و به رشد و بسط روابط سیاسی و تجاری بین ایران و غرب از طریق خلیج پارس انجامید و امپراتوری عثمانی را از گرفتن مالیات در داد و ستد بین شرق و غرب (غربی که از ورود مسلمانان جلوگیری می¬کرد و آزادی حرکت مسلمانان را می¬گرفت) محروم کرد. در سال 1606 میلادی «ردیف» برگزیدگان شاه به جمع ارامنه اعطا شد. جوامع و شهرهایی که شامل این امتیاز می¬شدند از نظر قانونی به سمت قیمومیت دربار منسوب شده و از پرداخت بسیاری از مالیات ها و باج¬ ها معاف می¬شدند. ارامنه از تمام حقوق شهروندان ایرانی بهره¬مند شدند.
شاه عباس سرزمین وسیعی از شهر اصفهان را به ارامنه بخشید و اقامت و خرید غیر منقولات در این سرزمین از طرف غیر مسیحی ها را قدغن کرد. بدین ترتیب در اوائل قرن 17 میلادی یک محله¬ی جدید ارمنی به نام «نور جلفا» به وجود آمد که امروز از طرف یونسکو به عنوان میراث فرهنگی جهانی شناخته شده است. اسم و خصوصیات معماری مذهبی آن از همان جلفای قدیمی، شهری که ارامنه آن¬جا را ترک گفتند، اقتباس شده است.
شاه عباس از آشنایی ارامنه ی پناهنده ی جلفای قدیم با زبان¬های غربی و روابط تجاری آن¬ها استفاده کرد و تعداد زیادی ارمنی و یهودی را به عنوان سفیر و نماینده به اروپا و خصوصاً رم فرستاد.
روابط اصفهان و رم در حکایت¬های پیترو دلّا والّه ، زائر جهانگرد، نیز آمده که همراه نمایندگان پرتقال و سفیر اسپانیا در ایران «آب بازی» ارامنه در رودخانه¬ی زاینده رود را تماشا می¬کردند. در یکی از این جشن¬های ارامنه در نور جلفا، پیترو دلا واله عاشق زن جوانی از اشراف ایرانی به نام «شیرین» می¬شود و در یکی از سفرهای متداول خود به اصفهان با او ازدواج می¬کند. جسد شیرین در کلیسای آرا چلی رم به خاک سپرده شد. برخی دیگر از افراد خانواده¬ی پیتر و دلا واله هم در کلیسای ارامنه واقع در بازار مولوی تهران به خاک سپرده شده¬اند. مقبره¬ی بسیاری از نمایندگان سیاسی کشورهای غربی نیز در همین کلیسا قرار گرفته است. ارامنه در دربار شاه عباس قرارداد¬های تجاری و برنامه¬های همکاری نظامی زیادی علیه عثمانی با کشورهای اروپایی تنظیم کردند و دشمنی ترک¬ها با ارامنه از همین جا شروع شد.
از سال 1670 میلادی ارامنه¬ی نور جلفا (جلفای جدید ) به صورت گروهی به تمام شهرهای پیشروی دنیا در شبکه¬های تجاری مهاجرت کردند. در غرب به الکساندریا، قسطنطنیه، ونیز، لیوُرنو، رم، مارسیلیا، ورشو، روسیه و هلند و در شرق به بیرمانی، اندونزی، چین و هند رفتند. جامعه¬ی ارامنه در هندوستان اهمیت بسزایی در زمینه¬های اجتماعی و تجاری پیدا کرد و کالج معروف ارامنه را که هنوز هم وجود دارد، بنا نهاد. در سال 1698 میلادی، شرکت تجاری ارامنه¬ی جلفا حق انحصاری عبور تجاری در سراسر روسیه را کسب کرد. به دلیل ضعف خاندانها سلطنتی ایران در قرن 18 میلادی و دور افتادن از قافله¬ی تمدن، گروه¬های وسیعی از ارامنه به فعالیت¬های تجاری و اجتماعی
خود در خارج از ایران ادامه داده و به ایران باز نگشتند.

واحه مسیحی وارطانیان

v.v