3 sett. 2015- کوششی در شناخت مبدأ و توسعه¬ی معماری ارامنه به همت دکتر مهندس معمار واحد مسیحی وارطانیان، متخصص مرمت آثار باستانی

Sito dell'Istituto Culturale dell'Iran ' Roma
به نام خدا
معماری تاریخی- مذهبی ارمنی
واحد مسیحی وارطانیان
پیشینه مطالعات در ایتالیا
در خصوص پیشینه مطالعات ایتالیایی در این حوزه، می توان به طرح تحقیقاتی مشترک دانشگاه ساپینزا شهر رم و بنیاد گالوست گلبنگیان به مدیریت پائولو کونئو با همکاری آرمن و آگوپ مانوکیان اشاره نمود که نتایج آن در همایش - نمایشگاه ماه ژوئن سال 1986 م. در قالب مقالاتی به قلم گزه د فرانکوویچ؛ فرناندا د مافه ای؛ هرمان واهرامیان؛ پائولو کونئو؛ انریکو کوستا و... عرضه گردید و مجموعه ای از عکس ها؛ نقشه ها و اسناد تاریخی در خصوص ابنیه مذهبی معماری ارمنی که در جریان این برنامه پژوهشی گردآوری گردیده بود نیز در دو مجلد انتشار یافت.
در ادامه، دانشگاه پلی تکنیک میلان نیز به مدیریت آلپاگو نوولّو با همکاری آرمن و آگوپ مانوکیان و هرمان واهرامیان طرح پژوهشی نقشه ¬برداری¬ و عکس¬برداری از ابنیه تاریخی- مذهبی ارمنی و گردآوری اطلاعات تاریخی مرتبط با این ابنیه را در ایران و برخی از دیگر کشورهای هم جوار اجرا نمود.
تحقیقات انجام یافته توسط تومازو برچّا فراتادوکّی در دانشگاه لاساپینزای شهر رم؛ به همراه نشر مقالاتی به زبان های ارمنی؛ فارسی؛ انگلیسی و ایتالیایی در این خصوص نیز از دیگر فعالیت های پژوهشی انجام یافته در این حوزه است و برخی بنیاد های فرهنگی و کلیسا ها و انجمن های ارامنه نظیر بنگاه انتشاراتی OEMME؛ مرکز پژوهشی و اسناد فرهنگی ارامنه CSDCA و انجمن دوستی ارمنستان و ایتالیا ZATIK در شهر ونیز؛ به همراه دانشگاه های تهران؛ ایروان و پلی تکنیک میلان نقش مؤثری در پیشبرد این مطالعات در ایتالیا داشته اند.
در جریان نشست مشترک 11 ماه مارچ 2011 م. مرکز پژوهشی و اسناد فرهنگی ارامنه و انجمن دوستی ارمنستان و ایتالیا با هیأت نمایندگی سفارت خانه های ج. ا. ایران در ایتالیا و واتیکان در شهر ونیز، معمار شرلی آودیان گزارش جامعی جهت معرفی ابنیه تاریخی- مذهبی ارمنی در جهان و تاریخ پنجاه ساله پژوهش در خصوص آن ها در ایتالیا ارائه نمود و متعاقباً، پس از برگزاری همایش مشترک دانشگاه کا فوسکاری و انستیتوی دانشگاهی معماری ونیزIUAV، مرکز پژوهشی و اسناد فرهنگی ارامنه، بازدید تخصصی برخی صومعه¬ های تحت حمایت یونسکو نظیر صومعه های سن تادئو ؛ سن طاطائوس و سن استفانو را برنامه ریزی نمود و سفارت ج. ا. ایران در ایتالیا نیز با اهداء سیصد عنوان کتاب نایاب، مرکز پژوهشی و اسناد فرهنگی ارامنه در ونیز را تجهیز نمود و پیرو آن در جریان نشستی دیگر، چشم انداز حفاظت و مرمت ابنیه و میراث فرهنگی ارمنی در ایران نیز ترسیم گردید و برای تهیه شناسنامه مرمت ¬این ابنیه برنامه ریزی شد تا تاریخچه¬ مرمت هر بنا در اختیار پژوهشگران قرار گرفته و در خدمت مرمت های آتی باشد.
یک از واپسین همایش ها در این حوزه، در تاریخ 16 ماه می سال 2013 م. توسط انجمن ارامنه رم و لاتزیو در محل کتابخانه آلسّاندرینا دانشگاه لا ساپینزای شهر رم برگزار گردید که در جریان آن، ماریا کریستینا مارتینو ؛ ماریا آدلائیده لالا کا منئو ؛ سیمونتا چیرانّا و واحد مسیحی وارطانیان مقالاتی را ارائه نمودند و در حاشیه آن، نمایشگاهی ازکتب چاپی ارمنی در قرون 17 و 18 م. نیز برگزار شد.
ساختار کلی معماری تاریخی – مذهبی ارمنی
اگر چه یکی از نظریات رایج، معماری تاریخی - مذهبی ارمنی را منشعب از مکتب معماری بیزانسی می داند، اما، به نظر می رسد که معماری تاریخی – مذهبی ارمنی دارای هویتی مستقل بوده و مکتب منحصر بفردی است که ویژگی های خاص خود را نیز دارا می باشد.
به طور کلی می توان گفت، ابنیه تاریخی – مذهبی ارمنی که در گستره سکونت قوم ارمنی در ج. ا. ایران؛ ارمنستان و... بنا گردیده؛ غالباً طرح چلیپایی داشته و عمدتاً بر فراز تپه ها و ارتفاعات به شکل سازه هایی ضد زلزله بنا گردیده اند.
نقشه و طرح این ابنیه و انتخاب محل ساخت آن ها در ارتفاعات، در وهله نخست تحت تأثیر طرح و نقشه و محل ساخت آتشکده های زرتشتی بوده است؛ مضاافاً بر این که معماری مستحکم و ساخت این ابنیه بر ارتفاعات به ویژه در ارمنستان به امنیت جان ساکنان آن و دیده بانی در برابر تهاجمات احتمالی نیز یاری می رسانده است.
غالباً در مجاورت این ابنیه، دهکده یا محله های ارمنی نشینی بنا می گردیده است که علی رغم ساختار مستقل و خودبسنده شان؛ برای مبادلات و مناسبات گسترده با دیگر دهکده ها یا محله های شهری نیز کارآیی داشته اند.
شمار این ابنیه در ایران به 630 دیر و کلیسا و صومعه بالغ می گردد که در سال 2008 م. برخی از آن ها نظیر صومعه¬ی سن تادّئو؛ ساندوخت ؛ سن استفانو؛ زور زور و... در فهرست میراث فرهنگی یونسکو جای گرفته است. در شهرهای تبریز؛ ارومیه، سلماس؛ مراغه و ... نمونه هایی از چنین دهکده ها و محلات ارمنی نشین در مجاورت ابنیه تاریخی – مذهبی ارمنی به چشم می خورد.
تحلیل ساختار معماری کلیسا و صومعه های ارمنی
ساختار معماری کلیسا و صومعه های ارمنی با تحول ساختار آتشکده ¬ زرتشتی شکل گرفته است. فضا در کلیسای ارمنی حول دو محور عمود بر هم گسترش یافته است که یک فضای مستطیل شکل در محور طولی (Navata) و فضای مستطیل شکل دیگری با طول کم¬تر در محور عرضی(Transetto) را تشکیل می دهد که در محل تقاطع آن ها، لچک ¬ها ی چهارگوش، پایه ای مدور را تشکیل می دهند که گنبدی مخروطی شکل بر آن استقرار یافته است.
در برخی کلیساهای ارمنی، شکل¬ چهار گوش لچک های پایه اولیه به چند ضلعی تحول یافته و سازه ای استوانه¬ای شکل را می سازند که گنبد مخروطی روی آن قرار گرفته است؛ همچنین، در برخی کلیسا ها، این گنبد مخروطی نیز خود، قالب تزئینی یک چتر نیمه ¬باز را به خود گرفته است.
گنبد مخروطی کلیسای ارمنی با آتشکده های زرتشتی ساختار نمادین یکسانی داشته و تداعی کننده آتش جاویدان می باشد که دینامیسم هندسی رو به بالا در آن، تداعی کننده معنای حرکت ساعد انسان به سوی خداوند در جریان دعا و نیایش است؛ علاوه بر این، در معنایی قومی – محیطی این گنبد مخروطی، نماد کوه آرارات نیز می باشد که در نمادپردازی کلاه روحانیون کلیساهای ارمنی نیز مشهود است.
در سیر تاریخی تحول گنبد مخروطی شکل کلیساهای ارمنی، در دوره ای متأخر، ناقوس و سازه های مربوط به آن نیز در هشتی کلیسا گنجانیده و با گنبد مخروطی پوشانیده شده است؛ همچنین، از قرون 12 و 13 م. به بعد، یک گنبد سوم نیز روی فضای مرکزی کلیسا یا صومعه¬ های بزرگ تر، اضافه گردیده است.
در غالب کلیساهای ارمنی، در محل تقاطع محور طولی(Navata) و عرضی(Transetto)، فضاهایی در دیوارهای ضخیم حامل به وجود آمده اند که علاوه بر فضاسازی برای تزئینات داخلی؛ از آن ها به عنوان مکان اجرای مراسم مذهبی ای نظیر غسل تعمید؛ یا محل استقرار منبر وعظ؛ عزلتگاه؛ سقا خانه¬ و حتی مقبره زهاد استفاده می شده است. این فضا ها با نظم و پیوستگی خود، نقش مهمی را در استحکام و باد بندی قوس ¬ها و گنبد کلیسا ایفا می نموده اند و علاوه بر آن، تمهیدات دیگری نیز جهت ایمن سازی بنا در مقابل سوانح طبیعی نظیر سیل و زلزله ملحوظ گردیده است که تراش دقیق و صیقلی و نمره گذاری شده سنگ های دیوارهای حامل و نصب بدون ملات آن ها، نمونه ای از چنین تمهیداتی بوده است.
یگانه منبع نور غالب کلیساهای ارمنی، روزنه ای در بالای گنبد است و نماد صلیب نیز به شکل یک مشعل ساده¬ی هندسی؛ بدون هیچ تندیسی از پیکر حضرت مسیح(ع) می باشد. تزئینات در قالب نقوش و حکاکی هایی از حکمرانان و خیرین حامی کلیسا؛ بیشتر بر دیوارهای خارجی به چشم می خورد که چهره ها در آن؛ به ویژه در خصوص تمثال فرشتگان، به چهره های مغولی شباهت دارد. مطابق اسناد تاریخی این امر ادای دینی یه نقش حفاظتی مغول ها در خصوص این ابنیه بوده است؛ به نحو یکسان،. بر سنگ سردر ورودی اصلی کلیسای جامع ارامنه در اچمیازین (نزول فرزند خدا روی زمین) نیز، صورت شاه عباس صفوی به پاس حفاظت شاهان صفوی از اماکن مذهبی ارمنی نقش بسته است. شاه عباس با ساخت محله¬ جلفای جدید در اصفهان و انتقال ارامنه ی جلفای قدیم کنار رود ارس به این مکان، سیاست حمایتی را در خصوص ایشان اتخاد نموده بوده است.

نقشه ایران و موقعیت جغرافیایی دو شهر جلفای قدیم در شمال و نور جلفا در مرکز
ایران


قره کلیسا



سن استفانو


دو نمونه کاتولوگ ابنیه مذهبی ارمنی در ایران و دیگر کشورهای هم جوار که به عنوان نتیجه سال ها پژوهش متخصصین دانشگاه های پلی تکنیک میلان؛ دانشگاه تهران؛ دانشگاه ایروان و برخی بنیادهای ارمنی؛ به صورت سه زبانه و چهار زبانه انتشار یافته است.

عکس یاد بود گروهی از ورزشکاران باشگاه آرارات تبریز، حین جا به جا کردن سنگ ها از مسیر زائرین قره کلیسا(حوالی سنگ قبر سن طاطائوس و سنگ قربانی-1956 م.)

v.v