sett. 2016 - ضومغه سن استفانوس در جافا / در راه دره شام شهرک دیرانی و مقبره چویاندر کناره رودخانه آرس یا اغ چایی . il monaster del Snto Stefano lungo il fiume Arax e santuario di Pastore e il villaggio armeno distrutto di

ضومغه سن استفانوس در جافا / در راه دره شام شهرک دیرانی و مقبره چویاندر کناره رودخانه آرس یا اغ چایی .
il monaster del Snto Stefano lungo il fiume Arax e santuario di Pastore e il villaggio armeno distrutto di "Darei Shamb" ;
فصلنامه فرهنگی پیمان - شماره 74 - سال نوزدهم - زمستان 1394
چند کلیسای ارمنی ایران در یک نگاه
نویسنده: شاهن هوسپیان[1]
اشاره
اعلام مسیحیت به منزلۀ دین رسمی ارمنستان در 301م از سوی تیرداد سوم آرشاگونی (298 ـ 330م) سرآغاز‎‎تحولی ‏عظیم و شگرف در تاریخ ملت ارمنی بود. گسترۀ این تحول به اندازه‌ای بود که در اندک زمانی با عادات، سنت ها و آداب ‏و رسوم این قوم پیوند خورد و با نیروی عظیمی کالبد فرهنگ و بنیان ساختارهای اجتماعی را تغییر داد.‏
‏ از همان روزهای نخست پذیرش مسیحیت کلیسای ارمنی و ارکان وابسته به آن با تکیه بر ویژگی‌ها و باورهای ‏اخلاقی منحصربه فرد خویش در رأس این دگردیسی و تطور فرهنگی قرارگرفت. این نهاد مذهبی فارغ از قدمت، ‏شناسه‌های معماری و زوایای متعدد هنری مختص به خود به سبب هم‌جواری با مکتب خانه‌ها و مدارس، سبب پیدایی ‏استعدادها، تجلیگاه اندیشه‌ها و محل ظهور مکاتب بدیع و تأثیرگذار بوده است.‏
‏ از آن روی که پیوستگی کانون‌های علمی با کلیسای ارمنی و اولیای آن به صورت سنتی درشالودۀ حیات مذهبی و ‏فرهنگی این قوم نضج و تداوم یافته و با گذر روزگاران و وقوع رویدادهای گوناگون تا به امروز کوچک‌ترین خللی در آن ‏به وجود نیامده برآن شدیم تا با روایت تاریخی و بیان ویژگی‌ها و جزئیات قابل تأمل شماری از کلیساهای ارمنی ایران، ‏افزون بر ارائۀ تصویری از پراکندگی جمعیتی و جغرافیایی ارمنیان ایران، بر تأثیر ژرف این نهادهای مذهبی در پدید ‏آمدن نمادها و تحقق دستاوردهای فرهنگی این قوم تأکید ورزیم.‏
‏ در مجموعۀ حاضر، دیر استپانوس مقدس در استان آذربایجان شرقی، به سبب اهمیت؛ کلیسای بتقحم مقدس در جلفای نو اصفهان، به دلیل واقع شدن در مهم‌ترین ‏پایگاه فرهنگی مهاجرنشین‌های ارمنیان ایران؛ و کلیساهای روستاهای ارمنی‌نشین مناطق مرکزی، به منزلۀ نمونه‌هایی ‏شاخص از مدنیت و پویایی گروه‌های خرد جمعیتی انتخاب و بررسی شده‌اند.

دیر استپانوس مقدس

دیر استپانوس مقدس، که در متون ارمنی با نام ماقارتاوانک[2] و در بین عوام با عنوان کلیسای دره شام نامیده می شود، ‏در شمالی ترین نقطۀ ایران، در شانزده کیلومتری غرب شهر جلفا، در درۀ سرسبز شام و روستایی متروکه با همین نام ‏به فاصلۀ سه کیلومتری ساحل جنوبی رود ارس و در حوزۀ عملکرد خلیفه گری ارمنیان آذربایجان قرار گرفته. لازم به ذکر است که ارمنیان این دره و روستا را ‏شامب به معنی نیزار می نامند که بر روی سنگ قبرهای اطراف دیر نیز حک شده است. این دیر به یاد ‏استپانوس مقدس، یکی از هفت نفری که مراسم تحلیف آنان به دست حواریون حضرت مسیح صورت گرفت، نامگذاری شده است. استپانوس در 37‏م در بیت المقدس سنگسار شد. از آنجایی که ارمنیان ساکن در این منطقه کوه های اطراف دیر ‏را ماقارت می نامیدند این دیر با نام ماقارتاوانک نیز معروف است.‏

Click to enlarge
حجاری صحنۀ سنگسار کردن استپانوس مقدس بر روی دیوار شرقی کلیسا

تا اوایل قرن هفدهم میلادی سواحل رود ارس، حدفاصل شهر مِغری تا غرب دیر استپانوس، منطقه ای ‏پرجمعیت بود اما پس از کوچ اجباری ارمنیان به دست شاه عباس اول صفوی بسیاری از روستاهای این منطقه متروکه شدند. ‏آثار بسیاری از دوران شکوفایی این منطقه کماکان به جا مانده است. با این حال، روستای دره شام، که دارای ساکنان ارمنی بود و در نزدیکی دیر استپانوس مقدس قرار داشت، توانست به حیات خود ادامه دهد. اما چندی بعد، بر اثر حملۀ سپاه ‏عثمانی به این منطقه و کشتار اهالی در دوران جنگ جهانی اول روستای دره شام نیز از سکنۀ ارمنی خالی و ‏دیر متروکه شد.‏
از 1333ش/ 1954م با سازماندهی خلیفه گری ارمنیان آذربایجان، ارمنیان ایران هر ساله با تحمل تمامی مشکلات ناشی از ‏قرار گرفتن دیر بر روی خط مرزی ایران و شوروی در گروه های بزرگ به زیارت دیر ‏می رفتند که این سنت کماکان حفظ شده است. مرمت این بنا را نخست خلیفه گری ارمنیان آذربایجان آغاز کرد اما بنا به اهمیت تاریخی و مذهبی، دیر تحت حفاظت سازمان میراث فرهنگی ایران قرار گرفت و در 1387ش/ 2008م نیز ‏به منزلۀ میراث فرهنگی جهانی در سازمان یونسکو به ثبت رسید. [3]


Click to enlarge
دورنمایی از دیر استپانوس مقدس

روایت های بسیاری در مورد تاریخ بنای دیر وجود دارد که به قرن های یکم، چهارم و نهم میلادی بازمی گردد. اما تاریخ حضور ارمنیان در این منطقه و اسناد موجود در جاثلیقی اجمیادزین در خصوص ‏این دیر به تاریخ های 976 و 981م،[4] حاکی از آن است که این دیر در قرن دهم میلادی فعال و دیری شناخته شده برای حاکمان وقت ارمنستان و مکانی مهم برای کلیسای ارمنی بوده زیرا برای ‏ادارۀ آن اسقف اعظم تعیین شده است. بنابراین، دیر استپانوس مقدس می بایست خیلی پیش تر از قرن دهم میلادی بنا ‏شده باشد چراکه در قرن های بعدی ویران و به جای آن ساختمان های جدیدی احداث شده است. استپانوس اوربلیان،[5] مورخ ‏ارمنی قرن سیزدهم میلادی، در نقل ماجرایی مربوط به اوایل قرن دوازدهم میلادی از این دیر به منزلۀ مکان ‏مذهبی ای مهم یاد کرده است.‏ [6]
تغییرات ساختمانی متعدد در دیر، در دوره های مختلف، امکان مشخص ساختن تاریخ احداث بنای اولیۀ دیر ‏را به دست نمی دهد اما آنچه مسلم است از دوران صفویه به بعد ساخت و ساز و مرمت در ابعاد بزرگ در چندین ‏مرحله صورت گرفته. اولین مرمت ها در 1643م/1054ق آغاز شده و کار بازسازی بر روی کلیسا و برج ناقوس آن ‏متمرکز بوده است. احتمالاً، بر اثر زلزلۀ مهیب 1679م/1090ق، که ویرانی گسترده ای را در دشت آرارات به بار آورد، به این دیر نیز خسارت وارد شده زیرا دومین مرحله از ساخت و ساز گسترده در 1680م/1091ق صورت گرفته که بر دیوارها و ساختمان های اطراف کلیسا متمرکز بوده است. آثاری نیز از مرمت دیوارهای ‏داخلی و خارجی کلیسا در این دوره به چشم می خورد. در بین سال های1820ـ1826م/1236ـ1242ق، با کمک مالی ‏عباس میرزا، ولیعهد فتحعلی شاه قاجار، بخش های مختلف دیر مرمت شده است. ظاهراً در 1840م/1256ق نیز بر اثر زلزله گنبد برج ناقوس فرو ریخته. این مطلب در كتیبه اى در یازده سطر برروى یكى از ستون هاىبرج ناقوس قیدشده كه در‎ 1845م مورد مرمت قرار گرفته‏.‏[7]
ژان باپتیست تاورنیه،[8] جهانگرد فرانسوی، طی سفرهای خود به این منطقه، در 1668م/ 1079ق، در دیر ‏استپانوس حضور داشته و در نوشته های خود از کلیسایی با حجاری های بسیار زیبا، در کنار روستایی ارمنی ‏نشین، یاد کرده است. [9]بررسی کارشناسی بر روی دیر استپانوس مقدس از 1830م/1246ق از سوی ‏کارشناسانی از کشورهای ایران، ارمنستان و چند کشور اروپایی آغاز شده و گزارش هایی نیز در این خصوص ‏ارائه کرده اند[10] اما دقیق ترین بررسی کارشناسی به دست هارتموت هوفریختر،[11] معمار آلمانی، در 1971م صورت گرفته ‏که تاریخ هریک از بناهای دیر را مشخص کرده است. [12]همچنین، شادروان دکتر آرمن حق نظریان[13] نیز ‏این دیر را مورد بررسی قرار داده و کلیۀ کتیبه های دیر را به همراه توضیحات کامل و تصاویر آنها در ‏کتابی، که از منابع این مقاله است، به چاپ رسانده است.‏

Click to enlarge
نقشۀ دیر با تفکیک تاریخ بناها، تهیه شده توسط هارتموت هوفریختر[14]

در کل محوطۀ دیر و به ویژه بر روی دیوارهای کلیسا، در مجموع 230 کتیبه به زبان ارمنی و یک ‏کتیبه به زبان فارسی متعلق به قرن های پانزدهم تا بیستم میلادی وجود دارد. بیشترین کتیبه ها مربوط به کمک ها ‏و هدایای خیران مختلف برای مرمت بخش های مختلف دیر است. در این بین، بسیارند افرادی که از نقاط ‏دوردست ارمنستان در این کار شرکت داشته اند. این موضوع بیانگر اهمیت خاص این دیر است. از میان این کتیبه ها، در چهار کتیبه به عباس میرزا اشاره شده. دو مورد در خصوص تقبل هزینۀ مرمت ‏کلیسا است که یکی از آنها در زیر گنبد کلیسا قرار دارد و مربوط به 1826م است. هرچند این ‏کتیبه به زبان ارمنی نوشته شده در آخر متن تاریخ 1236ق به فارسی ذکر شده است. کتیبۀ دوم نیز در سمت شمالی ‏ورودی اصلی کلیسا قرار دارد و در 33 سطر نگاشته شده است.‏

Click to enlarge
ورودی اصلی کلیسا و سه کتیبۀ اطراف آن

سومـیـن کتیـبه در چـهـل سطـر در سمت جنوبی ورودی اصلی کلیسا قرار گرفته و توضیحاتی دربارۀ کتیبۀ ‏چهارم می دهدکه به زبان فارسی نگاشته شده و برروی سردر ورودی کلیسا قرار دارد. [15]شرح کامل کتیبه به ‏قرار زیر است، که در مورد خریــداری روستای ارمـنی نشین دره شام و وقـف درآمدهـای آن به دیـر استپانـوس مقدس ‏است.‏
« بسم الله الرحمن الرحیم و هو قدیر
در عصر سلطنت اعلی حضرت قدرقدرت قضا توامان سکندر حشمت دارادریان، نواب اشرف، حضرت نایب السلطنه العلیه، عباس ‏میرزا روح نافداه که خلف ارشد نامدار جم جاه ظل الهی، فتحعلی شاه قاجار، است مابقی الله عمره و سلطنه و ادام ملکه که مرحمت ‏بی نهایت دربارۀ کمترین دعاگو سرکیس خلیفه، ولد استپان اجانانی، من قرا نخجوان داشت و گویا که حسن خدمت کمترین در پیشگاه ‏حضور والا جلوه گر شده بود بنابراین قریۀ دره شام در تاریخ سنۀ 1245 به این کمترین، که دعاگویی دولت ابد مدت شاهی بودیم، ‏تیول مرحمت فرمودند که صرف اوجاق دانیال نماییم و دعای به عمر دولت شاه و شاهزاده و میرزاده نماییم و در تاریخ سنۀ 1245، ‏قریۀ دره شام را از عالی جاه مجبعلی بیک نخجوانی به مبلغ سه صد تومان گرفته و وقف اوجاق دانیال ساختیم که هر کس در این مقام ‏مبارک بعد ازین خلیفه بوده باشد اولاً به دولت شاه ایران واجب است دعا نمایند و ثانیاً، لعنت خدا و نفرین رسول بر آن کس شود که این ‏قریه را بفروشد یا به بیع گذارد صرف اوجاق نماید. کتبه علی اشرف نخجوانی، سنۀ 1247‏».
علت صدور این وقف نامه از سوی فتحعلی شاه و اختصاص درآمدهای این روستا به دیر استپانوس ‏درخواست اسقف اعظم دیر از عباس میرزا بود زیرا پس از عقد قرارداد ترکمانچای و تعیین رود ارس به منزلۀ خط مرزی ایران و امپراتوری روسیه دیر استپانوس از درآمدهای خود از روستاهای ‏شمال رود ارس بی نصیب ماند.‏

Click to enlarge
پلان دیر

کـل مساحـت دیر 3464 متر مربع و دارای ابعاد 3/48 × 7/71 متر با با پلانی چهارگوش است که از دو ‏قسمت مجزای شمالی و جنوبی تشکیل شده. ایــن دو قسمـت بـا بناهـایی که میـان آنها قـرار گرفتــه از یکـدیگر جدا شده اند و ‏ارتبـاط آنها توسط راهرویی سرپوشیده صـورت می گیرد. به علت قرار گرفــتن دیـر بر روی شیــب، قسمت جنوبی 8/1 متر ‏بالاتر از قسمت شمالی است.‏

در اطراف دیر دیوارهایی بلند با هفت برج استوانه ای از سنگ لاشه قرار دارد. دروازۀ ورودی در وسط ‏دیوار غربی و هشت متر عقب تر از آن واقع شده که دو برج از آن محافظت می کنند. ‏قسمت شمال دیوار شرقی دیر نیز دارای یک در کوچک فرعی است که به قبرستان واقع در شمال شرق دیر ‏راه دارد.‏
ساختمان دروازه با سنگ های خوش تراش ساخته شده و نقش برجسته ای از حضرت مریم مقدس بر ‏سردر آن قرار دارد. دروازه دارای در چوبی و آهن کوب است که به داخل همان راهرویی باز می شود ‏که قسمت های شمالی و جنوبی را به یکدیگر متصل می کند.‏

Click to enlarge
دروازۀ دیر

در قسمت شمالی دیر، بناهای مذهبی و در قسمت جنوبی، اتاق های اسکان راهبان قرار دارد. بخش میانی ‏دیر نیز شامل بناهای مخصوص خدمات است. کلیۀ ساختمان های دیر با سنگ لاشه ساخته شده است، به غیر از کلیسا ‏و برج ناقوس که در ساخت آنها از سنگ خوش تراش استفاده کرده اند.‏

Click to enlarge
کلیسای استپانوس مقدس و برج ناقوس

در وسط محوطۀ قسمت شمالی دیر، ساختمان کلیسای استپانوس مقدس قرار دارد که در جنوب آن برج ‏ناقوس و در شمال آن نمازخانۀ بغوس پطروس واقع شده. در 1643م/1053ق، با فرمان هاکوپ جوقایتسی،[16] اسقف ‏اعظم جلفای اصفهان، که در آن تاریخ به سمت اسقف اعظم دیر استپانوس مقدس منصوب شده بود و کمک مالی ‏فردی به نام آودیک کلیسای دیر را بازسازی کردند و در 1655م/1066ق کار ساختمان آن خاتمه یافت. در دو کتیبۀ موجود در کلیسا به این ‏موضوع اشاره شده است. یکی از این کتیبه ها در چهارده سطر بر روی سنگی سفید ‏رنگ نوشته شده و در اتاقک شمال غربی کلیسا قرار دارد. [17]هرچند این کتیبه دربارۀ انتقال ‏استخوان های کشته شدگان در جنگ آوارایر[18] است به تاریخ آغاز و پایان ساخت کلیسا نیز اشاره کرده. ‏کتیبۀ دوم، در سمت شمال شرقی دیوار خارجی ساق گنبد در دو سطر به شرح زیر نوشته شده است:‏
Թվ ՌՂԲ հիմնարեցօ
Թվ ՌՃԴ աւարտեցօ[19]
شواهد موجود حاکی از آن است که پیش از 1643م/1053ق، در مکان کلیسای فعلی دیر استپانوس ‏مقدس، کلیسایی وجود داشته اما در خصوص ساختمان این کلیسا، که بعدتر مورد بازسازی قرار گرفت، ‏اطلاعات اندکی وجود دارد. در وقف نامۀ شاهزاده هریپسیمه، که ذکر آن در بالا آمده است، از سه کلیسا در این ‏مکان یاد شده اما تا کنون شواهدی دال بر وجود آنها در این مکان یافت نشده است. اما شاید اشارۀ وی ‏به سه محراب کلیسا بوده و نه سه کلیسای مجزا. در این صورت، می توان نتیجه گرفت که پلان کلیسای اولیه شبیه پلان ‏کلیسای فعلی بوده است به ویژه اینکه در قرن دهم میلادی سبک معماری کلیسای استپانوس مقدس در ‏ارمنستان سبکی شناخته شده بود. هارتموت هوفریختر نیز در بررسی های خود به این نتیجه رسید که قسمت هایی ‏از بنای کلیسای فعلی، مانند قسمتی از کف کلیسا و بعضی از قسمت های دیوارها، متعلق به کلیسای قبلی است. در بررسی دیوارهای کلیسا، مشخص شده که شماری از سنگ های به کار رفته در ساختمان کلیسای فعلی ‏متعلق به کلیسای اولیه است که در زمان بازسازی دوباره مورد استفاده قرار گرفته، همانند سنگی که بر ‏روی آن تاریخ 1590م حک شده است و در سمت غربی دیوار شمالی کلیسا قرار دارد.‏ [20]


Click to enlarge
پلان کلیسا و برج ناقوس / تهیه کننده: هارتموت هوفریختر

کلیسا به شکل تالارهای گنبددار و بر اساس یکی از سبک های متداول در معماری ارمنی ساخته شده است. بنا از ‏داخل دارای پلانـی صلیبـی شکل با چهار اتاقک در چهار گوشۀ آن است کـه سبـب شده کلـیسا از بیـرون ‏پلانـی مستطیــلی شکل با ابعاد 85/15 × 37/22 متر داشته باشد. قسمت هایی از دیــوارهـای خــارجی بــا سنگ هـای خـش ‏تراش تیـره و روشـن به شکـل شطرنـجی ساخته شده است.‏
آبسیــدها یا همــان محــراب های شمالـی و جنوبـی از داخل به شکل پنـح ضلعی است اما محراب اصلی کلیسا، که در ‏شرق بنا قرار دارد و سطح آن 96 سانتی متر بالاتر از سطح کلیساست، هفت ضـلعی است و بـر روی دیـوارهای ‏آن دو ردیف قاب بندی در دو طبقه وجود دارد.‏

Click to enlarge
محراب کلیسا

جهت کلیسا شرقی ـ غربی و از داخل دارای 96/12 متـر عرض و 15/19متـر طول است و ‏ورودی آن در ضلع غربی قرار دارد. هر یک از محراب ها دارای نورگیری به شکل صلیب است که نورگیر ‏جنوبی در واقع به طبقۀ دوم برج ناقوس راه دارد. کلیۀ چهار اتاقک واقع در چهار گوشۀ کلیسا دو طبقه است که طبقۀ دوم آنها از طریق پلکانی که در سمت غربی هریک قرار دارد به طبقۀ پایین راه می یابد. ‏اتاقک های طبقۀ دوم، واقع در سمت غربی کلیسا، از طریق ایوانی به یکدیگر متصل اند و در زیر ایوان دو ستون قرار ‏دارد که سه سقف ضربی را تشکیل داده. در اتاقک جنوب غربی، راه پله ای تعبیه شده که به ایوانی واقع ‏در محراب جنوبی و از آنجا به طبقه دوم برج ناقوس راه دارد.‏
در اتاقک شمال غربی کتیبه ای در چهارده سطر بر روی سنگی سفید قرار دارد که ذکر آن در بالا آمد. این کتیبه دربارۀ خاک سپاری استخوان های شهیدان جنگ آوارایر است که بر قداست این کلیسا نزد ارمنیان می افزاید. به دلیل ‏اهمیت این کتیبه ترجمۀ آن را در زیرمی آوریم:‏
‏«در سال 1643م، هنگام احداث این کلیسا بازماندۀ اجساد هزار قدیس به دست اسقف هاکوپ،[21] که پس از دوازده سال در مقام جاثلیق ارمنیان برگزیده شد، آشکار شد. آنها را ‏دوباره در سال 1658م در همان محل به خاک سپرد».
در متن کتیبـه، جملـه های «آشکـار شد» و «دوبـاره در همـان محـل به خـاک سپرد» بیانگر آن است که این استخوان ها پیش تر در مکان فعلی کلیسا قرار داشته اند و هنگام بازسازی کلیسا پیدا شده و ‏دوباره در مـکان قبـلی خـود دفـن شده انـد. بـا در نـظر گرفتـن قداست شهیـدان جنـگ آوارایـر بـرای کلـیسای ارمنـی اجـساد کشته شدگـان نمی توانـست در جـایی بـه غیر از یک مکان مذهبـی دفـن شده باشد. لذا، این کتیبـه تأییدی بر ‏وجود کلیسایی در این محل پیش از بنای کلیسای فعلی است.‏

Click to enlarge
نمای غربی داخل کلیسا

بر خلاف دیوارهای خارجی، که با سنگ خوش تراش ساخته شده است، دیوارهای داخلی را با آجر ساخته ‏اند که احتمالاً قسمت هایی از کلیسای قبلی است. [22]دیوارهای داخلی با گچ پوشانده شده و در قسمت های ‏محراب و گنبد دارای نقوشی با طرح گیاهی و موضوعاتی برگرفته از کتاب مقدس است.

Click to enlarge
نقش های گوشواره های گنبد

بــرروی دیوارهـا آثــار ‏مربـوط به جـای نـصب تصاویـر وجـود دارد اما از خود تصاویر خبری نیست. براساس بـرخی روایـت هـا ایـن تـصاویـر و ‏کتـاب های کتابخـانه دیر به دست ارتـش عثمانـی در زمان اشغـال شمال غرب ایـران در دوران جنگ جهانی اول سوزانده شده ‏ است.‏
بر روی گوشواره های گنبد تصاویری شبیه نقوش به کار رفته در کلیساهای جلفای اصفهان شامل تصاویر ‏گیاهان و فرشتگان سرافیم یا سراف[23] نقاشی شده است.‏

Click to enlarge
نمایی از نقوش زیر گنبد

ساق گنبد شانزده ضلعی و دارای هشت نورگیر بزرگ و هشت قاب بندی در ابعاد نورگیرها از ‏داخل است که در بالای آنها قاب بندی با اشکال هندسی قرار دارد. در مرکز گنبد، تصاویر با نقش های گیاهی نقاشی ‏شده که یک دایره را تشکیل می دهند و هشت رشته نقش گیاهی این دایره را به نورگیرها متصل می کند.‏
بر روی دیوارهای خارجی کلیسا، تعداد بسیاری حجاری با موضوعات مذهبی و اشکال هندسی ‏و کتیبه وجود دارد. نواری به شکل زنجیر به ارتفاع دو متر از کف کلیسا بنا را از سه طرف، به غیر از دیوار ‏غربی، احاطه کرده است و بیشتر حجاری ها و کتیبه ها در بالای این کمربند قرار دارد. در چهار گوشۀ زوایای کلیسا ‏ستون نما وجود دارد و در پایین هریک، گلدانی حجاری شده. شبیه همین گلدان ها در اندازه های گوناگون ‏در حجاری های نقاط مختلف دیوارهای خارجی بنا به کار رفته است.‏

Click to enlarge
ضلع غربی کلیسا
رسم از: دکتر آرمن حق نظریان

بیشترین حجاری های دیوارهای خارجی در ضلع غربی بنا قرار دارد که احتمالاً در مرمت های زمان عباس ‏میرزا به وجود آمده است. در قسمت پایین دیوار غربی، سه قاب بندی بزرگ مجزا از یکدیگر و با قوس جناغی ‏قرار دارد که نواری به شکل زنجیر، اما ظریف تر از نوار زنجیری که در سه ضلع دیگر بنا قرار دارند، حاشیه ‏خارجی این قاب بندی ها را احاطه کرده است.‏
قسمتی از قاب بندی وسطی، که ورودی کلیسا در این قسمت قرار دارد، دارای عمق است و به صورت ‏فرو رفتگی در داخل دیوار غربی ساخته شده. در دو طرف در ورودی و سردر آن، کتیبه هایی قرار دارد ‏که شرح آنها در بالا ذکر شد. همچنین، در دو طرف ورودی قاب بندی هایی با نقش صلیب در داخل آنها وجود دارد.‏

Click to enlarge
ورودی کلیسا

در دو گوشۀ فرورفتگی ستون نماها و در دو طرف ستون نماها و قسمت هم سطح دیوار غربی، قاب بندی هایی با ‏حجاری صلیب و کتیبه ای در داخل آنها به چشم می خورد. بالای ورودی، تحت تأثیر معماری ایرانی، به شکل مقرنس با مصالح سنگ ‏ساخته و کلیۀ سنگ های مقرنس با حجاری های مختلف تزیین شده اند.‏

Click to enlarge Click to enlarge
قاب بندی و ستون نمای بخش ورودی کلیسا مقرنس سنگی بالای ورودی

ورودی دارای در چوبی با نقش های هندسی است که به زیبایی آن می افزاید.‏
در دو طـرف قـاب بنـدی وسطـی ضلـع غربـی کلیسا، دو قاب بنـدی هم سطـح با سقـف جـناغی قرار دارد کـه ‏دارای ستون نماهایی با سرستون هایی با حجاری مقرنس در دو طرف است و در داخل آنها حجاری های گوناگونی از انواع صلیب ها و ‏کتیبه ها قرار دارد.‏

Click to enlarge
درب چوبی کلیسا

در بالای ضلع غربی کلیسا، سه نورگیر در کنار یکدیگر به چشم می خورد. نورگیـر وسطـی بزرگ تـر از دو ‏نورگیـر دیگر و دارای نقش های هندسی حجاری شده در اطراف است. این نورگیرها به ایوان ‏ضلع غربی کلیسا باز می شوند. دو نور گیر کوچک تر نیـز در دو طرف ضلع غربـی قـرار دارد که بـه داخل اتاقـک ‏های طبقۀ فوقانی ضلع غربی باز می شوند. در پایین نورگیر بزرگ وسطی، سنگ صلیبـی به همراه یک کتیبـه و در ‏بـالای آن حجـاری مصلوب کـردن حضرت مسیح قرار دارد.‏

Click to enlarge
نمونه ای از قاب بندی های ضلع غربی

ضلع شرقی کلیسا دارای پنج نورگیر با حجاری است. در قسمت وسط نورگیر محراب به ‏شکل صلیب قرار دارد که حجاری هایی با موضوعاتی از کتاب مقدس در اطراف آن دیده می شود.‏
در دو طرف ضلع شرقی، چهار نورگیر مربوط به چهار اتاقک واقع در ضلع شرقی کلیسا قرار دارد. کلیۀ نورگیـرهای مربـوط به اتاقـک هـا، به غیـر از نورگیـرهای ضلع غربتی، دارای حجـاری مقرنس است.‏

Click to enlarge
ضلع شرقی کلیسا / رسم از: دکتر آرمن حق نظریان

Click to enlarge Click to enlarge
نورگیر محراب شرقی حجاری های دور یکی از نورگیرهای کوچک

در بالای نورگیر محراب، حجاری سنگسار کردن استپانوس مقدس قرار دارد و تمام سطح دیوار با حجاری ‏صلیب ها و کتیبه های مختلف پوشیده شده است. در بالای حجاری سنگسار کردن استپانوس مقدس، نشان یکی از خاندان های معروف ارمنستان نقش بسته که نگارنده موفق نشد تا علت قرار دادن آن در ضلع شرقی کلیسا و ارتباط این خاندان را با کلیسای استپانوس ‏مقدس دریابد.‏
در دیـوار ضلـع جنـوبی، کــه بـرج ناقوس در این قسمت قرار دارد، سنگ صلیبی به تاریخ 1742م نصب شـده و در بـالای آن ‏حجـاری تولــد حضرت مسیح قرار دارد. در این دیوار، در مجموع31 سنگ صلیب نصب شده کـه قدیمی تـرین ‏آنها مربـوط به سال 1740م و جـدیدتـرین آنها به تــاریخ 1917م است.‏ [24]
بر روی دیوار ضلع شمالی کلیسا، حجاری هایی با موضوعات مذهبی و سنگ صلیب های مختلفی قرار دارد ‏که قسمتی از آنها به علت بنای نمازخانه بغوس پطروس به زیر دیوارهای آن رفته است.‏

Click to enlarge Click to enlarge
ضلع شرقی کلیسا حجاری های ضلع شرقی

در بالای سنتوری چهار طرف کلیـسا، صلیـب های کوچـک منقوش از جـنس سنـگ قرار دارد که شبیـه صلیب های بالای ‏گنبد است و بعضی از آنـها شکستـه. در بـالای سقــف محراب های کلیسا، که از داخل قوسی شکل و ‏از خارج دارای سقف افقی است، فضاهای خالی وجود دارد که هریک از این فضاهای خالی با یک جفت دریچه ‏با بیرون بنا در ارتباط هستند. انتهای سمت بیرونی دریچه ها به شکل دایره و دارای تزییناتی با اشکال هندسی است.‏

Click to enlarge Click to enlarge
گنبد کلیسا جزئیات یکی از اضلاع گنبد

شاید، زیباترین قسمت بنا گنبد آن باشد که دارای شانزده ضلع و هر ضلع دارای قاب بندی با ستون نماهایی ‏بـه شکـل مارپیچـی است. در بـالای ستون نماهـا، سرستون هـایی با نقـش اژدهـای دو سر و در بـالای آنها نقـش ‏فرشتۀ سرافیم قرار دارد.‏
قـاب بنـدی ها دارای قـوس نماهای جـناغی با حجـاری زنجیر بافتـه شده اسـت و در زیـر هریـک از قـوس ‏نماها تصویر یکی از قدیسان کلیسای ارمنی با ذکر نام وی در زیر آن حجاری شده. تصاویر این قدیسان دارای ‏نظم خاصی است به گونه ای که در سمت شمال گنبـد حجـاری تصویر حضرت مریم، در جنـوب حجـاری تصویـر گریـگور مقـدس، در شـرق حجـاری تـصویـر یوحنـای ‏تعمیـد دهنـده و در غـرب حـجاری تـصویـر حـضرت مسیح قرار دارد، که با در نظر گرفتن جهت های قرار گـرفتـن شکل ‏صلیـب را تشکیـل می دهند. در بیـن این چهار حجـاری، تصاویر دوازده حــواری حـجـاری شـــده اســـت. داخـــل چـشم قدیسان ‏و فرشتگان سرافیم به طور عمقی خالی است و هارتموت هوفریختر عقیده دارد که در داخل آنها سنگ های تزیینی رنگی وجود داشته.‏

Click to enlarge
حجاری یکی از قدیسان بر روی ساق گنبد

در بالای هریک از اضلاع، ساق گنبد به شکل مثلثی شکل است که در هر یک از مثلث ها نقش صلیب قرار ‏دارد. در بالای نقش صلیب، حجاری پرنده و در دو طرف صلیب، حجاری هایی به شکل هندسی و به صورت دایره ‏قرار دارد.‏

Click to enlarge
جزئیات بالای ساق گنبد

مثلثی بودن قسمت بالای هریک از اضلاع ساق گنبد سبب شده که گنبد شکل چین خورده داشته باشد که تعداد ‏این چین ها 32 عدد است. آب باران از قسمت فرورفتگی چین ها به پایین می ریزد و در این قسمت شانزده مجسمۀ ‏کوچک از سر حیوانات و انسان قرار داده شده که آب باران از منفذهای تعبیه شده در آنها ‏به پایین سرازیر می شود. استفاده از این نوع مجسمه ها در دیوارهای خارجی کلیسا از قرن دهم میلادی در شمار اندکی از ‏کلیساهای ارمنستان متداول شد که برخی از آنها نماد قدیسان آیین مسیحیت است. در انتهای قسمت برآمدۀ ‏هریک از چین ها، صلیب سنگی کوچـک و منقوشی قـرار دارد که در مجـموع شانزده صلیب سنگی می شود.‏

Click to enlarge
برج ناقوس

با بررسی حجاری ها و تزیینات دیوارهای خارجی کلیسا تأثیرپذیری شماری از تزیینات منحصر به فرد آن از ‏تزیینات مشابه کلیساهای ارمنستان آشکار می شود؛ برای مثال، نقش برجسته های دوازده حواری بر روی ساق گنبد، از کلیسای جامع شهر قارص ‏برگرفته شده و یا استفاده از سر حیوانات در قسمت گنبد، متأثر از کلیسای صلیب ‏مقدس در جزیرۀ آختامار دریاچۀ وان است. همچنین، از تزیینات کلیساهای منطقه نیز در این کلیسا استفاده شده که برای نمونه می توان به استفاده از ‏سنگ هایی با رنگ های گوناگون در پوشش خارجی و شکل چین دار گنبد اشاره کرد که تحت تأثیر کلیساهای منطقۀ نخجوان است. ‏معماران کلیسا نه تنها از هنر ارمنی بلکه از هنر ایرانی نیز بهره برده اند. حجاری مقرنس در بالای ‏ورودی و دور نورگیرها متأثر از هنر ایرانی است. آنان از معماری روز در جلفای اصفهان نیز اطلاع داشته اند زیرا ‏سه قاب بندی ضلع غربی برگرفته از سه درگاه کلیسای بتقحم (بیت الحم) جلفای اصفهان است.‏
برج ناقوس از سه طبقه تشکیل شده. پلان طبقۀ اول و دوم مربع شکل و دارای چهار ستون در هر یک ‏از طبقات است و ستون ها با قوس های جناغی به یکدیگر متصل شده اند. از مجموع ستون ها دو ستون به دیوار کلیسا تکیه ‏دارند. طبقۀ اول دارای سقف ضربی بین ستون ها و طبقۀ دوم فاقد سقف است. در زیر برج ناقوس، آرامگاه هشت ‏تن از اسقف های اعظم دیر قرار دارد. بر روی پایه های برج ناقوس، کتیبه هایی مربوط به تعمیر برج در سال های ‏‏1854 و 1879م به چشم می خورد. طبقۀ سوم برج، گنبد هشت ضلعی آن است. ساق گنبد از هشت ستون تشکیل ‏شده. هر ستون دارای ته ستون چند ضلعی و سر ستون با حجاری اشکال هندسی است. گنبد ‏پوششی هشت ضلعی دارد.‏

Click to enlarge
نمای داخلی کلیسای بغوس پطروس

برج ناقوس دارای دو ناقوس بوده است. برروی ناقوس اول تاریخ 1595م و نوشته هایی به زبان لاتین و بر روی دومی تاریخ 1886م و نوشته هایی به زبان روسی دیده می شود. [25]بنابر نظریۀ هارتموت هوفریختر، با در ‏نظر گرفتن نوشتۀ لاتین روی ناقوس که در 1595م ساخته شده، این ناقوس را احتمالاً یکی از دیرهای فرقۀ ‏دومنیکن ها واقع در منطقه نخجوان به دیر استپانوس مقدس اهدا کرده یا اینکه ناقوس متعلق به یکی از ‏دیرهای این فرقه در نخجوان بوده که به دیر استپانوس انتقال یافته است.‏ [26]
مابین ضلع شمالی کلیسا و دیوار شمالی دیر، نمازخانۀ بغوس پطروس بنا شده که به یاد دانیال، یکی از ‏قدیسان قرن پنجم میلادی، به اجاق دانیال معروف است. این بنا به صورت بازیلیک تک ناوی ساخته شده و دارای شش متر ‏عرض و بیست متر طول است. سقف آن بر روی شش جفت ستون تکیه کرده به دیوارهای دو طرف قرار ‏دارد. ستون ها یک اندازه نیستند و دو جفت ستون وسطی هم از نظر اندازه و هم نقش شبیه ستون های برج ‏ناقوس است. همچنین، سقف ضربی بین این دو جفت ستون نیز به سقف طبقۀ اول برج ناقوس شباهت دارد و ‏این فرضیه را به وجود آورده که پیش از بنای نمازخانۀ بغوس پطروس، برنامۀ ساخت برج ناقوس در ضلع شمالی ‏کلیسا شبیه برج ناقوس جنوبی وجود داشته است. [27]
در سمت شرقی کلیسا، بنای دو طبقه ای واقع شده که محل کلاس های آموزش روحانیان و کتابخانه بوده است. در ‏داخل برج های غربی دیوار دیر، نیز اتاق هایی قرار دارند. دو برج واقع در غرب بخش شمالی از طریق راهروی ‏زیرزمینی به یکدیگر متصل است.‏
ساختمانی که پس از ورودی اصلی و در وسط ضلع غربی دیر قرار دارد دارای سه خروجی به سمت ‏قسمت شمالی، قسمت جنوبی و ساختمان دو طبقه مابین دو قسمت دیر است. در طبقۀ اول این ساختمان، آغل ها و ‏در طبقۀ دوم آشپزخانه قرار دارند.‏

Click to enlarge
بناهای بخش جنوبی دیر

در سمت شرق و جنوب قسمت جنوبی دیر، سالن های اجتماعات قرار گرفته که در آنها سنگ صلیب هایی ‏متعدد مربوط به 1446ـ 1615م وجود دارد. [28]در سمت غربی اتاق های راهبان و در وسط ‏قسمت جنوبی، حیاطی با ابعاد 24 × 3/30 متر با حوضی چهار گوش در وسط آن قرار دارد. کلیۀ بناهای این قسمت دو یا سه طبقه و تمامی اتاق های واقع در غرب قسمت جنوبی دارای نورگیری به سمت بیرون ‏دیوارهای دیر است.‏

منابع:
اجمیادزین. ژوئیه 2012 : 92ـ 103‏.
اوربلیان، استپانوس. تاریخ سیونیک. ایروان: بی نا، 1986.
بایگانی پایگاه کلیساهای تاریخی ایران.
ماهنامۀ اجمیادزین. ژوئیه 2012: 92ـ 103‏.
هوسپیان، شاهن. «به یاد دکتر آرمن حق نظریان». پیمان. ش 50. زمستان 1388‏: 5 ـ 18.
ـــــــ. «گریگور داتواتسی». پیمان. ش 62. زمستان 1391‏:168ـ 182.

Hakhnazaryan, Armen. Three monasteries of Artaz. Yerevan: RAA, 2012.
Hofrichter,H. «Das Kloster Sdepannos Nachawega in der Iranichen Provinz Aserbaidschan» ‎‎(Dissertation, RWTH Aachen,1971). Revue des Etudes Armeniennes .1972, vol. IX, pp. 193-‎‎239.
Manoukian, Agopik; Manoukian , Armen (Eds.) «S. Stepanos», Documenti di Architettura Armena. vol. 10.1980. p. 5-8, 54, 66-‎‎69.‎
Tavernier, J.B. Les six voyages en Turquie et en Perse. introduction et notes de ‎Stephane Yerasimos. Paris, 1981.
‎‏http://whc.unesco.org/en/list/1262‎
منابع تصاویر:
بایگانی شخصی دکتر آرمن حق نظریان.
بایگانی شخصی آقای آسپت هوسپیان.
بایگانی پایگاه کلیساهای تاریخی ایران.


کلیساهای روستاهای ارمنی نشین در مناطق مرکزی[29]

ارمنیان حضوری چند هزار ساله در ایران دارند. گروهی از آنان ساکنان بومی استان های شمال غرب ایران اند و گروهی نیز از روزگاران کهن به این سرزمین مهاجرت کرده و در نواحی گوناگون آن سکونت گزیده اند. به این موضوع نه تنها در آثار مورخان ارمنی بلکه در کتیبه ها و سنگ نوشته های دورۀ ‏هخامنشی و ساسانی نیز اشاره شده است. کهن ترین آثار به دست آمده از ارمنیان مهاجر سنگ قبرهایی از دورۀ ایلخانی است که در منطقۀ سلطانیه یافت شده[30] اما فراوانی آثار به جای مانده از ارمنیان مهاجر در ایران، که گواه حضور گستردۀ ‏آنان در بسیاری از نقاط کشور است، به پس از کوچ آنان از ارمنستان به ایران به دست شاه عباس اول در ‏‏1604م/1013ق مربوط می شود.‏
به دستور شاه عباس ارمنیان کوچ داده شده به ایران در نقاط مختلف کشور سکونت داده شدند و به این ترتیب اهالی شهرهای ‏قارص، ایروان، جلفا، نخجوان، اردوباد، مِغری و دیگر شهرهای ارمنستان در شهرهای همدان، اصفهان، ملایر، رشت، قزوین ‏و شیراز مسکن گزیدند. اهالی روستاهای ارمنستان نیز در مناطق خالی از سکنه، در حد فاصل شهرهای همدان تا اصفهان، ‏سکونت داده شدند و دست به احداث روستاهای جدید زدند.‏
اولین گروه از ارمنیان کوچ داده شده در هفت منطقه در غرب شهر اصفهان مستقر شدند، آنان در مجموع دست به ساخت 74 روستا در این مناطق زدند. [31]گروه های بعدی ـ که به دستور شاه عباس در سال های 1617 و 1618م/1026 و 1027ق مجبور به کوچ از مناطق خوی، سلماس، ‏ارومیه و تبریز شدند ـ[32] در مناطق گوناگون استان های مرکزی، همدان و چهارمحال و بختیاری امروزی سکونت داده شدند. آنان در مجموع در ‏این مناطق 24 روستا احداث کردند. [33]
بر اثر حملۀ افغان ها به ایران، جنگ های داخلی دورۀ آغا محمد قاجار و کوچ بزرگ ارمنیان آذربایجان، ‏پس از عهدنامۀ ترکمانچای، ارمنیان در گروه های بزرگ ایران را ترک گفتند و طی مراحل مختلف بسیاری از روستاها از سکنه خالی ‏شدند. در نتیجه، بسیاری از این روستاها رو به ویرانی نهادند. با این وجود، روستاهایی نیز همچنان باقی ماند که اقوام همسایه در آن جایگزین ارمنیان ‏شدند.‏
در اوایل قرن بیستم میلادی، پرجمعیت ترین مناطق ارمنی نشین ایران روستاهای بخش های مرکزی به شرح زیر ‏بود که جمعیت ارمنیان ساکن درآنها بالغ بر 6,148 خانوار[34] می شد و در هر روستا، یک تا سه کلیسای فعال وجود داشت.‏
بخش فریدن شامل 16 روستا
بخش چهارمحال و بختیاری شامل 10 روستا
بخش الیگودرز (بوروار) ‏شامل 15 روستا
بخش خمین (کمره) ‏ شامل 9 روستا
بخش جاپلق (گاپلا)‏ شامل 10 روستا
بخش شازند (کزاز)‏ شامل10 روستا
بخش ملایر شامل 3 روستا
بخش خرقان شامل 8 روستا
کلیساهای ارمنیان ایران از اصول کلیساسازی و پلان کلیساهای ارمنستان پیروی می کنند اما به علت تفاوت وضعیت ‏اقلیمی مناطق گوناگون ایران نوع مصالح به کار رفته و معماری دیوارهای خارجی با یکدیگر متفاوت هستند. در کلیساهایی که در مناطق شمال غرب ایران بنا شده، سنگ های خوش تراش و سنگ ‏لاشه مصالح اصلی بناهاست در حالی که در مناطق مرکزی ایران آجر خام، خشت و چوب مصالح اصلی ‏کلیساها را تشکیل می دهد. معماری خارجی کلیساهای منطقۀ شمال غرب ایران شبیه کلیساهای ارمنستان است[35] در حالی که ‏کلیساهای مناطق مرکزی ایران براساس سبک معماری محلی ساخته شده. [36]بنابراین، هرچند پلان کلیساها و جهت قرار گرفتن ‏آنها از یک اصل کلی پیروی می کند اما از نظر معماری بنا تنوع بسیار در آنها دیده می شود.‏
کلیساهایی که در شهرها بنا شده مانند کلیساهای شیراز و اصفهان یا دیرهایی که مرکز مذهبی ارمنیان ‏ایران به شمار می آیند مانند دیر تادئوس مقدس (قره کلیسا) و دیر استپانوس مقدس در جلفا از شکوه خاصی برخوردار و دارای ‏حجاری ها و نقاشی های دیواری زیبایی است در حالی که کلیساهای بنا شده در روستاها بسیار ساده است و بنابر وضعیت منطقه و توانایی مالی اهالی روستا دارای گنبد یا ناقوس خانه است و یا شکل بسیار ساده ای دارد.‏
به علت تداوم خروج ارمنیان از روستاها، به ویژه پس از پایان جنگ جهانی دوم، در حال حاضر شمار روستاهای ‏ارمنی نشین در کل کشور از انگشتان یک دست کمتر است. بیشتر کلیساهای روستاها، پس از خروج ارمنیان، به حال خود رها و به مرور زمان ویران شدند. طبیعت نیز به ویرانی این بناها، که برای ساخت آنها از مصالح بادوام استفاده نشده بود، ‏سرعت بیشتری می بخشد. در این بین، هنوز كلیساهایى پابرجا باقىمانده است كه شوراهاى خلیفه گرى ارمنیان‏ ایران آنها را مرمت کرده و از آنها ‏نگهداری می کند یا کلیساهایی که اهالی روستا آنها را تغییر کاربری داده اند و از آنها استفاده می کنند.
در ادامه، نخست کلیساهای بخش فریدن در استان اصفهان را مورد بررسی قرار می دهیم. کلیۀ کلیساهای این منطقه از اصول ‏کلیساسازی ارمنی پیروی کرده و دارای جهت شرقی غربی هستند و محراب آنها در سمت شرق بنا قرار دارد. بیشتر کلیساهای ‏بخش فریدن از یک روش معماری پیروی می کنند. این کلیساها، که پلانی مستطیلی شکل دارند و به صورت بازیلیک تک ناوی یا سه ناوی ساخته شده، دارای سقفی مسطح که با تیرچه های چوبی پوشیده شده اند. در بالای محراب، گنبدی کوچک و بر روی سقف بنا و ‏سمت غربی آن برج ناقوس قرار دارد. مصالح به کار رفته در آنها آجر خام، خشت و گاهی سنگ لاشۀ رودخانه ای است. ‏دیوارهای داخلی با گچ پوشانده شده اند.‏
از روستاهای این بخش روستای زرنه (بولوران در نزد ارمنیان) را می توان نام برد که هنوز روستایی ارمنی نشین محسوب می شود. این روستا دارای یک کلیسا با نام قوکاس مقدس است که در 1912م/ 1331ق، دو سال پس از خریداری روستا از خان محلی، به دست ‏شورای خلیفه گری ارمنیان اصفهان بنا شده است.‏ [37]

Click to enlarge Click to enlarge
پلان کلیسای روستای زرنه دورنمایی از کلیسای روستای زرنه

کلیسـای روستـای زرنـه به سبک بازیلیـک سه نـاوی ساختـه شده و سقف مسطح آن با تیرهای چوبی بر روی شش جفـت ستـون چوبـی ‏تکیـه دارد. کلیسا دارای سـه ورودی است و در دو طـرف محراب، اتاقک های امانت خانه قرار دارد. ناقوس خانۀ این کلیسا در سال های اخیر ‏مرمت شده. این کلیسا هنوز فعال است.‏
روستای خویگان بالا پرجمعیت ترین روستای ارمنی نشین بخش فریدن بوده که امروزه تنها چند خانوادۀ ‏ارمنی در آن باقی مانده اند. قدیمی ترین سنگ قبر یافت شده در این روستا مربوط به 1614م است. نام روستـا در زبان ‏ارمنـی « از خوی آمده ها» معنا می دهد که بیانگر موطن اصلی اهالی این روستاست.‏ [38]


Click to enlarge
کشاورز ارمنی اهل روستای سنگباران
عکس از: ژورس وسکانیان

این روستا شامل سه محله به نام های محلۀ پایین، محلۀ مرکزی یا قلعه کهنه و محلۀ جدید است و هر محله کلیسای ‏مجزای خود را دارد. کلیسای هوهانس مقدس در 1610م/1019ق، در قدیمی ترین محلۀ این روستا، یعنی محلۀ پایینی ‏بنا شده است. پلان این کلیسا بازیلیک سه ناوی است و سقف مسطح آن بر روی تیرچه های چوبی تکیه کرده که بر روی شش جفت ‏ستون چوبی قرار دارد. کلیسا دارای گنبدی کوچک در بالای محراب و ناقوس خانه است. بر روی دیوارهای ‏داخلی کلیسا سنگ صلیب های کوچکی نصب شده که بر روی آنها تاریخ های مختلفی از قرن هفدهم میلادی حک شده است.‏
کلیسای مریم مقدس در محلۀ مرکزی روستای خویگان بالا قرار دارد و در 1892م/1310ق بنا شـده. پلان آن شبیـه ‏کلیسای هوهانس مقدس اسـت و گنبـدی کوچـک در بـالای محـراب و ناقوس خانه دارد.‏

Click to enlarge Click to enlarge
ناقوس خانۀ کلیسای هوهانس مقدس در روستای خویگان کلیسای مریم مقدس روستای خویگان

کلیـسای نـرسس مـقـدس، کـه در مـحـلـۀ جـدیـد قـرار دارد، در 1917م/1336ق بنــا شـده و شبیه دو کلیسای دیـگر است.‏

Click to enlarge
محراب کلیسای نرسس مقدس در روستای خویگان

روستای هزارجریب در اوایل استقرار ارمنیان در بخش فریدن پرجمعیت ترین روستای منطقه بود. اهالی این ‏روستا به یاد دیری که در کنار روستای زادگاهشان در ارمنستان قرار داشت، در 1666م/1077ق دیری با نام مریم مقدس در کنار ‏این روستا بنا کردند. این دیر، که اسقف نشین بود، به مرکز مذهبی، علمی و فرهنگی منطقه تبدیل شد و مرکز آموزش روحانیان در ‏آن به دست اسقف استپانوس آغاز به کار کرد. وی از دیر آمناپرکیچ در منطقۀ نخجوان به این دیر آمده بود. این مرکز وظیفۀ آموزش روحانیان ‏را برای روستاهای بخش های فریدن و الیگودرز به عهده داشت. [39]‏

Click to enlarge
زنان ارمنی اهل روستای سنگباران
عکس از: ژورس وسکانیان

در زمان جنـگ با افغان هـا و جنـگ هـای داخـلـی در قـرن هجـدهـم میـلادی، دیـر ویـران شـد. این دیـر دارای دیـوارهایی در پیرامـون خـود ‏بود. بنابراین، در 1790م/1205ق اهــالــی روستـای هزارجریب، که شمار آنان بسیار کاهش یافته بود، برای حفظ جان به داخل محوطه دیر نقل مکان ‏کرده و خانه های خود را در این مکان بنا کردند و در مکان کلیسای تخریب شدۀ دیر کلیسای جدیدی با نام مریم مقدس ساختند. ‏کلیسای مریم مقدس نیز دارای پلان سه ناوی با سقف مسطح است که امروزه از آن تنها ویرانه ای برجای مانده.‏

Click to enlarge
پلان کلیسای مریم مقدس روستای هزارجریب

کلیسای یغیشۀ مقدس در روستای قلعه ملک بخش فریدن در 1890م/1308ق بنا شده است. کلیسا تا سه دهۀ پیش به علت ‏حضور ارمنیان در روستا فعال بود اما به دلیل مهاجرت آنان به حال خود رها شد و در حال ویرانی است.‏
کلیسای نشان مقدس، که در 1903م/1321ق در منتها الیه شرق روستای غرغن بنا شده، شبیه کلیساهای روستاهایی است که از آنها یاد کردیم. دربارۀ تاریخ و چگونگی بنای این کلیسا کتیبه ای در سمت جنوبی محراب نصب شده است.‏
روستـای نمـاگرد از بـخش فریـدن سـه کـلیسا دارد. کلیـسای آمنـاپرکـیچ در همـان سال اول استـقرار ارمـنیـــان در ‏مـنــطقــه و هـم زمـان بــا احـداث روستــا ساختـه شده است.

Click to enlarge Click to enlarge
وضعیت داخل کلیسای یغیشۀ مقدس در روستای قلعه ملک نمای داخلی کلیسای نشان مقدس در روستای غرغن

Click to enlarge
بقایای کلیسای گریگور مقدس در روستای نماگرد

از تــاریــخ ساخـت روستـا اطـلاع دقیـقی نداریـم امـا قدیمی ترین سنگ قبر موجود در گورستان روستا مربوط به 1608م است.کلیسای گریگور مقدس در 1905م/1323ق بنا شد که امروزه بخش های اندکی از آن باقی مانده. لازم به ذکر است که نخستین ‏بیمارستان بخش فریدن در 1942م/1361ق به همت شماری از پزشکان جلفای اصفهان در این روستا راه اندازی شد.‏
کلیساهای بخش چهارمحال و بختیاری مانند کلیساهای بخش فریدن از یک روش معماری پیروی نکرده و در معماری ‏آنها تنوع وجود دارد اما به علت تخلیه روستاهای منطقه از ساکنان ارمنی و رها شدن این بناها بیشتر آنها ویران شده است.‏

Click to enlarge
کلیسای روستای آغ بولاق

کـلیســای گریــگور مقدس در روستای آغ بولاق، که در 1910م/1328ق بنا شـده، شبیـه کلـیساهـای بـخـش فریـدن امـا فـاقد ‏گنبـد و ناقـوس خـانه است. این کلیسا در حال حاضر به صـورت نیمـه ویـران باقـی مانده است.‏
کلیسای مریم مقدس در روستـای لیواسیان، کـه در1700م/1112ق بنــا شده، به علت عدم استفاده و مرمــت نشدن بـه مـدت طولانی ‏ویران شده است.‏

Click to enlarge
کلیسای روستای لیواسیان

کـلیسـای هوهـانـس مقدس در روستای معموره، که در 1856م/1273ق آن را بنا کرده اند، دارای پلان بازیلیک سه ناوی است که چهار ‏ستون با مصالح آجر و خشت طاق های ضربی آن را نگه داشته و سقف بنا بر روی این طاق های ضربی تکیه کرده است. در دو ‏طرف محراب، اتاقک های امانت خانه قرار دارد.‏
در امتداد دیوار جنوبی بنا ساختمان صحن واقع شده که ورودی جنوبی کلیسا در آن باز مـی شود و در بـالای ورودی، ‏برج ناقوس قرار دارد که شبیـه نـاقوس خانـه های کلیساهـای جلفای اصفهان اسـت. امـروزه از ایـن بنـای زیبا به منزلۀ مرکز ‏فرهنگی روستا استفاده می شود.‏

Click to enlarge
کلیسای روستای معموره

در بخش الیگودرز، که در شمال غرب بخش فریدن قرار دارد، نیز ارمنیان کلیساهای خاص خود را داشتند. کلیساهای این منطقه ‏نسبت به کلیساهای بخش فریدن بسیار ساده است و از یک تالار کوچک مستطیلی شکل با سقف مسطح با مصالح آجر خام، خشت و ‏چوب تشکیل شده.‏
بنابر اطلاعات موجود قدیمی ترین کلیسای این بخش کلیسای گئورک مقدس است که در اولین سال استقرار ‏ارمنیان در روستای پاهرا بنا شده. البته، امروزه از این بنا اثری بر جای نمانده. پس از آن، می توان از کلیسای میناس مقدس در روستای فرج آباد ‏نام برد که در 1630م/1040ق بنا شده و اکنون ویرانه است.‏ تنها کلیسای این بخش که هنوز پابرجا مانده کلیسای استپانوس مقدس است که آن را در 1710م/1122ق بنا کرده اند اما اکنون ‏به حال خود رها شده است.‏

Click to enlarge
نمای داخلی کلیسای روستای معموره

در شمال غرب بخش الیگودرز، بخش کمره یا همان خمین قرار دارد. کلیساهای این بخش نیز همچون کلیساهای بخش ‏الیگودرز دارای معماری ساده با تالار مستطیلی شکـل و سقف مسطـح و همـان مصالــح است کـه به علت مرمت نشدن طی ‏سال هـایی کــه ارمنیــان منطقـه را تـرک کـرده اند بیشتـر آنها ویران شـده اند، به غیـر از دو کلیـسا کـه تغییر کاربری آنها به دست ‏روستاییان سبب شده که هنوز پابرجا بمانند.‏

Click to enlarge
کلیسای روستای لیلیان

کلیسای هوهانس مقدس، قدیمی ترین کلیسای باقی مانده در این بخش، در 1800م/1215ق در روستای لیلیان بنا شده ‏است. این بنا، که از دو بخش کلیسا و درمانگاه تشکیل شده بود، اکنون از سوی سازمان میراث فرهنگی حفاظت می شود.‏
کلیسای دیگری که هنوز پابرجا مـانده کلیسای مــریـم مــقـدس اسـت کـه در 1867م/1284ق در روستـای قورچــی ‏باشــی بنا شده. این کلیسا دارای ساختمانی مستطیلی شکل شرقـی ـ غـربی بـا سقـف مسطح اسـت و امـروزه، به منزلۀ مسجد روستا ‏از آن استفاده می شود.‏

Click to enlarge
کلیسای روستای قورچی باشی

در شمال غرب بخش خمین، بخش کزاز یا همان شازند امروزی واقع شده. قدیمی ترین کلیسای این بخش در روستای ‏کالاوا یا شازند کنونی قرار دارد که در 1718م/1131ق بنا و در سال های بعد بارها مرمت شده و تا کنون فعال است.‏

Click to enlarge Click to enlarge
کلیسای روستای شازند نمای داخلی کلیسای روستای شازند

Click to enlarge
کلیسای روستای مرند

کلیسای هاکوپ مقدس در روستای شازند دارای پلان بازیلیک سه ناوی که سقف شیب دار آن بر روی چهار ‏ستون تکیه دارد. در دو سوی محراب، اتاقک های امانت خانه واقع شده. هرچند بنای کلیسا قدیمی است اما با مرمت های ‏متعددی که صورت گرفته بنا هنوز پابرجاست و در وضعیتی مناسب قرار دارد. هر ساله ارمنیان از شهرهای مختلف ‏ایران به زیارت این کلیسا می آیند.‏
از دیگر کلیساهای بخش شازند، که به صورت ویرانه درآمده، کلیسای گریگور مقدس در روستای مرند ‏‏(مهاجران) است که در 1860م/1277ق بنا شده. پس از آنکه ارمنیان روستا را ترک گفتندکلیسا به حال خود رها شد و امروزه، تنها ویرانه ‏ای از آن برجای مانده است.‏
بخش جاپلق (به زبان ارمنی گاپلا)، که در جنوب شهر اراک و شمال شهر ازنا قرار دارد، از مناطق ارمنی نشینی است که ‏کلیساهای بسیاری در آن وجود داشته اما به علت خروج ارمنیان از این منطقه بیشتر آنها به طور کامل ویران شده و تنها شمار اندکی از آنها برجای مانده است. قدیمی ترین کلیسای این منطقه کلیسای گئورک مقدس در روستای باغ مودی است که در ‏‏1649م/1059ق بنا شده اما اکنون تنها ویرانه ای از آن برجای مانده است.‏

Click to enlarge
کلیسای روستای قطعات

دیـگر کلیسـای پـابرجـای بخـش جـاپلق کلیسای هاکــوپ مقــدس اســت کـه در 1929م /1308ق در روستـای قطعات بنـا شده. ‏این کلیسا دارای ساختمانی ساده و چهار گوش است و اکنون، تبدیل به مسجد شده است.‏
کلیسای روستای چهارطاق از بخـش جاپلـق، به نام گئـورک مقدس، در 1889م/1307ق بنا شده و در حال حاضر، در ‏وضعیت نیمه ویران قرار دارد. معماری این کلیسا شبیه کلیساهای بخش فریدن و دارای پلان بازیلیک سه ناوی است. ‏تیرچه های چوبی سقف مسطح آن بر روی چهار جفت ستون چوبی تکیه دارد. در دو سمت محراب آن، دو اتاقک امانت ‏خانه واقع شده.‏

Click to enlarge
کلیسای روستای چهارطاق

در شمـال غـرب بخـش جاپلـق و نزدیـک شهر ملایـر، سـه روستـای ارمنی نشین وجـود داشته و هر روستا دارای کلیسایی ‏مجزا بوده است. این کلیساهـا در نیـمۀ اول قـرن هفدهـم میـلادی بنـا شده بودنـد[40] کـه البتـه امروزه اثری از آنها برجای نمانده است.‏

Click to enlarge
ویرانه های کلیسای روستای لار

شمالی ترین روستاهای ارمنی نشین مرکز ایران در غرب شهر ساوه، در بخش خرقان، قرار دارد. این ‏بخش شامل هشت روستای ارمنی نشین با کلیساهای مجزاست. پس از زلزلۀ مهیب 1341ش و ویرانی ‏روستاها بیشتر اهالی از جمله ارمنی ها به شهرهای مختلف به ویژه تهران مهاجرت کردند. در حال حاضر تنها یک کلیسا در ‏این بخش پابرجا باقی مانده است.‏
قدیمی ترین کلیسای این بخش کلیسای سیون مقدس است که در 1715م/1128ق در روستای لار بنا شده و امروزه، تنها ویرانه ای از آن برجای مانده است.‏

Click to enlarge
کلیسای روستای چناقجی علیا

تنها کلیسای پابرجای این بخش با نام سرکیس مقدس در 1735م/1148ق در روستای چناقجی علیا بنا شده که ‏هنوز فعال است. این کلیسا به شکل بازیلیک سه ناوی بنا شده. تیرچه های چوبی سقف بر روی سه جفت ستون ‏چوبی تکیه کرده است. در وسط سقف گنبد کوچکی قرار دارد که در سال های اخیر بازسازی شده است. در دو طرف محراب دو ‏اتاقک امانت خانه قرار دارد.‏

منابع:
بایگانی پایگاه کلیساهای تاریخی ایران.
فرانگیان، یرواند. ‏سفرنامۀ فرانگیان. تفلیس: هرمس، 1905.
گورویان، نازار. ارمنیان ایران. تهران: مدرن ،1347.
میناسیان، لئون. ‏تاریخ ارامنۀ فریدن ایران. آنتیلیاس لبنان: بی نا،1971.
هوسپیان، شاهن . «معماری کلیساهای اصفهان‏». پیمان. س11. ش 40. تابستان 1386‏:53 83.
ـــــــ . «دیر تادئوس مقدس». پیمان. ش 46. س12. زمستان 1387‏: 5ـ 37.

Brambilla, Marco Giovanni. La comunità e il cimitero armeno di Sultaniya. 1972‎.

منابع تصاویر:
بایگانی پایگاه کلیساهای تاریخی ایران.
بایگانی شخصی خانم مهندس آودیان.


کلیسای ‏بتقحم مقدس

پس از کوچ ارمنیان به دست شاه عباس اول به مناطق مختلف ایران و اسکان بازرگانان و صنعتگران شهرهای مختلف ‏ارمنستان در جنوب شهر اصفهان، با دستور شاه عباس و اعطای امتیازات لازم، بازرگانان ارمنی تجارت خارجی ایران را گسترش دادند. آنان، که زمانی در شهر جلفا واقع در ‏کنار رود ارس، ارتباط بازرگانی گسترده ای با اروپا داشتند، در کمتر از نیم قرن موفق شدند که ایران را به راه ارتباطی تجارت بین چین و اروپا و روسیه بدل سازند. [41] یکی از این بازرگانان خواجه پطروس ‏ولیجانیان بود که با امکانات مالی خود کلیسای ‏بتقحم مقدس را بنا نهاد.‏

Click to enlarge
خواجه پطروس ولیجانیان

کلیسـای ‏بتقحم مقـدس در مجاورت میـدان بزرگ در خیابـان خواجـه نظر شرقی و در همسایگی کلیساهـای مریم مقدس و ‏هاکوپ مقـدس[42]در منطقـۀ جـلفـای نـو اصفهـان قرار دارد کـه بنابـر برخی روایت هـا ساخـت آن بیست سـال طول کشیده و در 1628م/1038ق خاتـمه ‏یافته است. این کلیسـا به یـاد زادگـاه حـضرت عیسی مسیح بیت اللحـم یا اورشلیـم نام گـذاری شد که ارمنیـان آن را ‏بتقحم تلفظ می کنند.‏

Click to enlarge
عکسی قدیمی از جلفای اصفهان که در آن کلیساهای مریم مقدس و بتقحم مقدس دیده می شوند.

در دورۀ صفویــه، منـطقــۀ جلفـای نو دارای حـصار بـود و بـه محله های مختلف تقسیم می شد. هر محله دارای یک یا دو ‏کلیسا بود. کلیساها و بناهای اطراف آنها نیز با دیوارهـای بلنـدی محـصور بودند. ساختـمان کلیسای ‏بتقحم مقدس در وسط حـیاطی ‏قرار داشت کـه با دیوارهایی بلند محصور بود اما در 1936م/1315ش به علت تعریض خیابـان نظر دیوار و حیاط شمالـی آن ‏ضمیمۀ خیابان شد.‏

Click to enlarge
پلان کلیسا و محوطۀ اطراف آن

در سمـت غربـی و جنوبـی حـیاط، بناهـایی بـا کاربــردهای گوناگون قرار دارند. دو ورودی به حیاط کلیسا نیز در این قسمت ها ‏قرار دارد. در بالای راهروی ورودی شمالی منتهی به حیاط، کتیبه ای نصب شده که در آن تاریخ ساخت کلیسا را 1628م ‏قید کرده اند. در محوطۀ حیاط، بیش از هفتاد سنگ قبر وجود دارد که متعلق به بازرگانان، روحانیان و صنعتگران ارمنی ساکن جلفای نوست. قبر خواجه پطروس؛ پسر وی، خواجه بغوس؛ و دیگر اقوام خانوادۀ ولیجانیان نیز در بناهای واقع در ضلع غربی حیاط ‏کلیسا قرار دارد. بر روی سنگ قبر خواجه پطروس نوشته ای شعرگونه به زبان ارمنی کنده شده که در آن سال درگذشت وی ‏‏1649م ذکر شده است.‏

Click to enlarge
پلان های کلیسا

در نیمۀ دوم قرن نوزدهم میلادی، ساختمان کلیسا با خطر تخریب روبه رو شد. بر این اساس، در 1870م/1287ق، آقـا هوانجان الیازیـان ‏آن را به طور اساسی مرمـت کرد.
تا 1897م / 1315ق کلیسا فاقد برج ناقوس بود اما در مرمت های 1897ـ 1899م/ 1315ـ 1317ق در بالای ضلع غربی ساخته ‏شد. پس از احداث خیابان، به علت رفت و آمد ماشین های سنگین، گنبد کلیسا ترک خورد که در 1970م/1349ش سازمان ‏فرهنگ و هنر آن را مرمت کرد.‏

Click to enlarge
گنبد و برج ناقوس

پلان کلیسا از نوع تالارهای گنبددار با جهت شرقی غربی با ابعاد 5/16 × 5/31 متر است. هرچند پلان کلیسای ‏بتقحم مقدس همچون دیگر کلیساهای جلفای اصفهان از سبک معماری ارمنی پیروی می کند نمای خارجی آن به سبک ‏معماری ایرانی دورۀ صفویه ساخته شــده و فاقد هرگـونه تزیینـات است. مصالـح به کار رفتـه شامل خــشت، آجــر و چـوب است. ‏دیوارهـای خـارجـی با خـشت و دیوارهــای داخـلی با گـچ و کاشی های لعاب دار پوشانده و بر روی گـچ کاری ها نیز نقاشی های ‏رنگ روغن کشیده شده است.‏

Click to enlarge Click to enlarge
محراب کلیسا یکی از ستون های بنا

ارتفاع کلیسا از سطح زمین تا نوک گنبد 25 متر است. گنبد کلیسا تحت تأثیر معماری ایرانی دو جداره ساخته شده و فاصلۀ بین دو جداره از یکدیگر چهار متر است. گنبد دارای یازده متر قطر، 5/12 متر ارتفاع و هشت نورگیر با قوس ‏های جناغی است. جدارۀ بیرونی گنبد از بالای نورگیرها شروع می شود. گنبد کلیسای‏بتقحم مقدس بزرگ ترین گنبد در بین ‏کلیساهای جلفای اصفهان است.‏
گنبد بر روی چهار قوس جناغی قرار گرفته است و قوس ها نیز بر روی چهار ستون بزرگ متصل به دیوارهای شمالی ‏و جنوبی تکیه دارند. چهارگوش تشکیل شده در بین این چهار ستون دارای ابعاد 40/12 × 43/12 متر است. در بالای ‏دیوارهای شمالی و جنوبی این قسمت نورگیرهایی با پنجره های مشبک با اشکال هندسی و شیشه های رنگی قرار دارد که ‏نورگیر شمالی از سمت بیرون پوشانده شده است.‏
محراب پنج ضلعی کلیسا در سمت شرق آن قرار دارد. سه ضلع آن دارای دو ردیف قاب بندی در دو طبقه و هر ردیف ‏شامل سه قاب بندی است.

Click to enlarge Click to enlarge
ورودی اتاقک جنوبی محراب ورودی غربی کلیسا از داخل

Click to enlarge
بالکن ضلع غربی

در دو طرف محراب، اتاقک های دو طبقــه با پـلان چـهار گـوش قرار دارد. ورودی اتاقـک هـای ‏طبقـۀ اول در ابتـدای سکـوی محـراب و ورودی اتاقـک های طبقـۀ دوم از پشـت بـام است. در دیـوارهای دو طرف محراب، ‏نورگـیرهایـی با پنجـره های مشبـک چوبی قرار دارد.‏

Click to enlarge
کتیبۀ بالای ورودی غربی

ورودی هـای کلیـسا در سمـت غـرب و جنـوب بنا واقـع شـده. در گذشته، ورودی دیگری نیز در سمت شمـال داشتـه کـه به ‏عـلت احـداث خـیابـان پوشانـده شده است. ورودی جنوبی به داخل راهروی سرپوشیده باجهت شرقی غربی باز می شود.

Click to enlarge
سمت غربی کلیسا

در بازوی ‏غربی کلیسا و بالای ورودی غربی، ایوانی چوبی قرار دارد که با پلکانی که در سمت جنوبی آن واقع شده به طبقۀ پایین ‏متصل می شود.‏
در بالای ورودی غربی کلیسا، کتیبه ای با لعاب آبی رنگ دربارۀ مرمت کلیسا در سال 1899م با ذکر نام خیران و ‏مبالغ اختصاص یافته نصب شده است. در این کتیبه، همچنین نام جاثلیق ارمنیان، اسقف اعظم ارمنیان جلفای نو و مظفرالدین شاه به چشم می خورد که در ‏زمان آنها کلیسا مرمت شده است.‏
در بالای ورودی جنوبی، نیز کتیبه ای در 1841م نصب شده که در آن نام خواجه پطروس به منزلۀ سازندۀ کلیسا با ‏ذکر نام والدین وی و تاریخ ساخت کلیسا نوشته شده است.‏
در سمت غربی کلیسا، ایوانی دو طبقه به پهنای دو متر به صورت سه درگاهی با قوس های جناغی قرار دارد. راهروی جنوبی، که به صورت دو طبقه است، از ‏سمت جنوب به این سه درگاهی متصل شده است. در واقع، ایوان بالای راهروی ‏جنوبی دارای دو قوس جنـاغی در سمـت جنوبـی کـلیسا و یـک قـوس جنـاغی در سمت غـرب است که با سه درگاهی کلیسا تشکیل ‏چهار درگاهی را در دو طبقه می دهد.‏

Click to enlarge Click to enlarge
برج ناقوس ورودی غربی کلیسا از بیرون

درگاهی که ورودی غربی کلیسا در آن قرار دارد از دیگر درگاهی ها بزرگ تر است. دیوارهای ایوان آجرنماست و ‏سطح قوس های جناغی با کاشی های رنگی دارای تزیینات گیاهی پوشیده شده است.‏
در بالای ایوان دو طبقه، برج ناقوس قرار دارد. طبقۀ اول آن دارای پلان چهارگوش است و چهار ستون آجری دارد که قوس های بین این ستون ها با کاشی های رنگی تزیین شده است. بر روی این چهار ستون، گنبد برج ناقوس قرار دارد. ‏ساق آن از هشت ستون گرد با مصالح آجر تشکیل شده و بر روی آن پوشش هشت ضلعی گنبد قرار گرفته. قوس های بین ستون های ساق گنبد و زیر حاشیۀ پوشش گنبد دارای کاشی کاری است.‏

Click to enlarge
نمای داخلی کلیسا

کلیسای ‏بتقحم مقدس زیباترین کلیسای ایران از نظر تزیینات دیوارهای داخلی محسوب می شود. تمامی سطوح دیوارهای داخلی ‏کلیسا با نقاشی های رنگ روغن و کاشی کاری هایی با موضوعات برگرفته از کتاب مقدس، گیاهان، پرندگان و اشکال هندسی ‏پوشانده شده است.
در تزیینات دیوارهای داخلی، تنوع سبک به چشم می خورد و سبک نقاشی دیوارهای محراب تحت تأثیر ‏هنر ارمنی منطقۀ واسپوراکان است. هرچند سبک ارمنی به کار گرفته شده بر روی دیوارها وزین تر است اما در شماری از ‏نقاشی ها شباهت های بسیاری با سبک نقاشی های دیواری بناهای دورۀ صفویه وجود دارد. در بین نقاشی ها، سبک اروپایی نیز ‏به چشم می خورد که منشأ آن را باید در ارتباط تنگاتنگ بازرگانان ارمنی جلفای اصفهان با اروپا یا ارتباط هنرمندان ‏ارمنی این شهر با هنرمندان اروپایی جست و جو کرد.‏ [43]


Click to enlarge
کاشی کاری های پایید دیوارها

تا ارتفاع 6/1 متر از کف بنا کلیۀ دیوارها از کاشی های هفت رنگ لعاب دار با زمینۀ نیلی و زرد با تزیینات ‏گیاهی و بالاتر از کاشی کاری ها کلیۀ دیوارها و گنبد از نقاشی پوشیده شده و در قسمت گنبد از تزیینات آب طلا استفاده کرده اند.‏
در بالای کاشی کاری ها، دو ردیف نقاشی وجود دارد. ردیف اول تصاویری در کنار یکدیگر را شامل می شود که بیشتر آنها ‏بیانگر زندگی حضرت مسیح است و در زیر هریک از تصاویر، توضیح مختصری داده شده.‏

Click to enlarge Click to enlarge
ضلع جنوب شرقی بنا تصویر مصلوب کردن حضرت مسیح

قسمـت بـالای ردیـف تصاویـر، دارای زمینۀ تزیینات گیاهی است که در بین آن نورگیرهـا و کـتیبه هـا با تـزیینات گیـاهی قاب بندی شده. کلیۀ کتیبه های این قسمت از نـام سازنـده، خانـدان وی و سال اتمـام ساخت کلیسا یاد می کنند. مهم ترین کتیبه در زیر ‏نورگیر دیوار شمالی قرار دارد که به صورت شعر گونه نوشته شده است. در این کتیبه، به غیر از ذکر نام ‏خواجـه پـطروس به عنوان سازندۀ کلیسـا در سال 1628م و نام پسر وی، خواجه بغوس و طلب آمرزش برای پدر او، ولیجان و ‏مادرش، شوشان، به هم زمانی بنای کلیسا با حکومت شاه عباس، جاثلیـقی موسس سوم داتواتـسی و رهبری کلیسـای ارمنیان ‏جلفـای اصفـهان، اسقف اعـظم خـاچاطور کساراتسی، نیز اشاره شده است. متن کتیبه به شرح زیر است:‏
ՀԱԶԱՐՀԵՒԷԹՈՒԻՆ | ՈՐԷՐԱՆՑԵԱԼՀԱՅՈՑԱԶԳԻՆ,|ԱՒԱՐՏԵՑԱՒԵԿԵՂԵՑԻՆ| ýԵՐԱՀՌՉԱԿԵՒՊԱՆԾԱԼԻՆ,| ՀԱՄԱՆՄԱՆԱԴԻՆԴՐԱԽՏԻՆ,|ýԵՒԿԱՄՆՈՅԵԱՆՍՈՒՐԲՏԱՊԱՆԻՆ, | ԻԺԱՄԱՆԱԿՍՇԱՀԱԲԲԱՍԻՆ,| ýԵՒՄԵՐՍՐԲՈՅՀԱՅՐԱՊԵՏԻՆ,| ՏԷՐՄՈՎՍԻՍԻՔԱՋՀՌԵՏՈՐԻՆ,| ýԴԻՏԱՊԵՏԻԱՅՍՄՆԱՀԱՆԳԻՆ,| ՀԵԶԱՀՈԳԻՏԷՐԽԱՉԱՏՐԻՆ,| ՈՐՇԻՆԵՑԱՒՁԵՌԱՄԲՄԵԾԻՆ,| ԽՕՋԱՅՊԵՏՐՈՍԱՅՐՑԱՆԿԱԼԻՆ,| ýԽՕՋԱՅՊՕՂՈՍՈՐԴԻՆՆՈՐԻՆ,| ԵՒՓԱՓԱԳՄԱՄԲԱՒԱՐՏԵՑԻՆ,| ýՍԱԿՍՅԻՇՄԱՆՀՈԳԻՆՈՑԻՆ,| ԾՆՈՂԱՑՍՈՐԻՆՎԻԼԻՋԱՆԻՆ,| ýՇՈՒՇԱՆԱՆՈՒՆՄԱՒՐՆՆՈՐԻՆ,| ՏԷՐՈՂՈՐՄԵՍՑԻԱՄԵՆԵՍԻՆ,| ýՈՐՔՀԱՆԴԻՊԻՔՏԵՍԼԵԱՄԲՍՈՐԻՆ,| ԶԽԱՒՋԱՅՊԵՏՐՈՍՆԲԱՂՁԱԼԻՆ,| ýՅԻՇԵԱԼԼԻՆԷՔՄԻՇՏԱՐԺԱՆԻՆ,| ԵՒՈՐՔՅԻՇԵՆ, ՅԻՇԵԱԼԼԻՑԻՆ,|ý
Ի ՔՐԻՍՏՈՍՅԱՒԻՏԵՆԻՆ

Click to enlarge
فرشتۀ سرافیم بر روی گوشوارۀ گنبد

در قسـمت ‎‎اتصال ‎‎ستون ها ‎‎به ‎‎دیوارها ‎زاویۀ‎‎ نود ‎‎درجه ‎‎تشكیل ‎‎شده ‏که استادان نقاش از این ‏وضعیت در قسمت گوشواره های زیر گنبـد به خوبی استفاده کرده و هریک از گوشواره ها را به صورت دو لوزی بزرگ در پایین ‏و سه لوزی کوچک تر در بالای آنها ترسیم و در لوزی های پایین یک جفت فرشتۀ سرافیـم در کنار یکدیگر و در سه ‏لوزی بالایی تزیینات گیاهی نقاشی کرده اند.‏

Click to enlarge
سقف محراب

دیوارها و سقف جناغی محراب در حدفاصل بین ستون های شرقی و سکوی محراب به صورت فرو رفتگی و برآمدگی ‏به شکل ستون نما و طاق نما ساخته و با تزیینات گیاهی نقاشی شده است. در بالای گوشواره ها و زیر نورگیرهای گنبد، کمربندی با پهنای یکسان و تزیینات گیاهی کل دایرۀ زیر گنبد را احاطه کرده ‏است.

Click to enlarge
نمای زیر گنبد

Click to enlarge
نقاشی های مابین نورگیرهای گنبد

در فضای مابین نورگیرها نیز نقاشی هایی با موضوعات مذهبی قرار دارد.‏ تمامی سطح گنبد از بالای نورگیرها به طرف ‏مرکز گنبد با تزیینات گیاهی نقاشی و چنان که پیش تر گفتیم در آن از آب طلا نیز استفاده شده است.‏

Click to enlarge
نقوش آب طلا

Click to enlarge Click to enlarge
نورگیر محراب نقوش یکی از قاب بندی های محراب

در جلوی سکوی محراب، هفت نقاشی با قاب بندی ها و کتیبه ها در کنار یکدیگر جای گرفته. در وسط دیوار محراب و ‏داخل قاب بندی وسطی، نورگیری صلیبی شکل با تزیینات گیاهی قرار دارد که از بیرون پوشانده شده است. در بالای این نورگیر، ‏کتیبه ای به شرح زیر وجود دارد که قسمتی از آن از بین رفته اما در آن از نقاشان معروف دورۀ صفویه، یعنی میناس[44] و آستواتزادور، یاد شده است:‏
ՆԿԱՐԵՑԱՒՊԱՏԿԵՐՍՁԵՌԱՄԲՆՄԻՆԱՍԻՆ, ýՄԱՐՏԻՐՈՍԻՆ։ՆԿԱՐԵՑԱՒԾԱՂԻԿՍՁԵՌԱՄԲՆԱՍՏՈՒԾԱՏՈՒՐԻՆ[45]...

آستواتزادور ملقب به بوگدان سلطانوف[46] تا 1667م در دربار تزار روسیه مشغول به کار بود.‏ کمی پایین تر از این کتیبه نام آوِت، سومین نقاش معروف جلفای اصفهان، ذکر شده است.

Click to enlarge
تصویر بهشت

بر روی دیوار شمالی، تصویر بهشت نقاشی شده که در گوشۀ سمت چپ آن خواجه پطروس با لباس سنتی ‏زانو زده و دعا می کند. در بالای سر او، نیز تاجی نقاشی شده که احتمالاً پیامی در آن نهفته است. تصویر جهنم نیز در سمت شمالی ورودی غربی نقاشی شده است.‏
در 1930م، سرکیس خاچاطوریان، نقاش بنام جلفای اصفهان، بر اساس تصویر خواجه پطروس در ‏نقاشی بهشت از وی یک نقاشی چهره کشید که بر روی ستون صحن دیر آمناپرکیچ، روبه روی نقاشی چهرۀ خواجه آودیک، قرار دارد.‏
در بالای ورودی غربی، تصویر حضرت مسیح نقاشی شده است و در بین نقاشی های ردیف اول، کلیۀ دوازده حواری ‏حضرت مسیح، به صورت گروه های سه نفری، با ذکر نام هریک به تصویر کشیده شده اند.‏
در بین نقاشی ها، تصویر قدیسان دنیای مسیحیت و کلیسای ارمنی نیز نقاشی شده است.‏ در داخل هریک از قاب بندی های محراب، تصویرهایی جداگانه به چشم می خورد. در وسط محراب و بالای نورگیر، ‏تصویر حضرت مسیح و چهار نویسندۀ کتاب مقدس نقاشی شده است. در زیر تصویر، با حروف آب طلا نام خواجه پطروس را به ‏منزلۀ سازندۀ کلیسا در 1628م نوشته و در ادامه برای والدین او با ذکر نام آنان طلب آمرزش کرده اند.‏

Click to enlarge
تصویر سه تن از حواریون

Click to enlarge Click to enlarge
تصویر سرکیس مقدس
تصویر جاثلیق نرسس چهارم شنورهالی[47]

لازم به ذکر است که شباهت های بسیاری بین کلیسای استپانوس مقدس در دره شام و کلیسای ‏بتقحم مقدس وجود دارد که ‏شاید علت آن وجود اسقف اعظم هاکوپ جوقایتسی باشد.[48]

Click to enlarge Click to enlarge
تصویر عروج حضرت مریم و سه تن از حواریون (ستون شمال شرقی) تصویر حضرت مسیح

Click to enlarge
نمای سقف محراب

Click to enlarge
تصویر حضرت مسیح در بالای محراب

از جملۀ این شباهت ها می توان به ایوان ضلع غربی و ‏نورگیرهای آن، قاب بندی های محراب، سه درگاهی غرب کلیسا، نورگیر صلیبی شکل محراب، حجاری و نقش های گوشواره های ‏زیر گنبد و ... اشاره کرد که بیانگر تأثیرپذیری کلیسای استپانوس مقدس از کلیسای ‏بتقحم مقدس است،‎‏ ‏موضوعی که نیاز به بررسی دارد.‏

منابع:
آراکلیان، هامازاسب. نگارنامه و راهنمای کلیسای بیت اللحم جلفای اصفهان. تهران: نائیری، 1999‏.
Babaian, Ani. Mutual influences, New Julfa and Isfahan mural paintings in 17th century.Yerevan:National Academy of Sciences of Armenia, 2006‎.
Documents of Armenian Architecture. Venice: Center for the study and documentation of ‎Armenian Culture, 1991. No.21. p 45 52‎.
David ‎Aslanian, Sebouh. ‎Julfan merchants and European East India companies,Overland trade, protection costs, and ‎the limits of collective self-representation in Early Modern Safavid Iran. Los Angles: University of California, 2009.
Ghougassian,Vazken.S. The Emergence Of The Armenian Diocese Of New julfa In the Seventeenth Century. Atlanta, Georgia: scholars Press, 1998.
منابع تصاویر:
آراکلیان، هامازاسب. نگارنامه و راهنمای کلیسای بیت اللحم جلفای اصفهان. تهران: نائیری، 1999‏.
بایگانی پایگاه کلیساهای تاریخی ایران.
بایگانی شخصی آقای توما گالستانیان.
Documents of Armenian Architecture . Venice: Center for the study and documentation of ‎Armenian Culture, 1991. No.21. p 45 52‎.


پی‌نوشت‌ها:
1-پژوهشگر تاریخ، معماری کلیساها و سکه شناسی.
2-‎‎Maghartavank
3-‎‏http://whc.unesco.org/en/list/1262‎
4- ‏طبق اسناد موجود در 976م جاثلیق خاچیک اول آرشارونتسی (973-992م) طی فرمانی اسقف اعظمی با نام ‏بابکن را مسئول دیر تعیین کرده است. در 981م، شاهزاده ای با نام هریپسیمه، از خاندان باگراتونی، وقف نامه ای برای دیر صادر کرده است. اهمیت دیگر این سند ذکر نام سه کلیسا در محل دیر استپانوس مقدس است. ماهنامۀ اجمیادزین (ژوئیه 2012): 92ـ 103‏.
5-‎‏‏Stephen Orbelian (1250-1305)‎
6- استپانوس اوربلیان، تاریخ سیونیک (ایروان: بی نا، 1986)، ص 283‏.
7- Armen Hakhnazaryan, Three monasteries of Artaz (Yerevan: RAA, 2012), p. 317.‎
8- Jean Baptiste Tavernier (1605-1689)‎
9- J.B. Tavernier, Les six voyages en Turquie et en Perse, introduction et notes de ‎StephaneYerasimos (Paris: 1981), p.92 - 94‎.
10-‎‏‏Hakhnazaryan,ibid. , p. ‎255 - 256‎.
11- Hartmut Hofrichter
12- H. ‏Hofrichter, «Das Kloster Sdepannos Nachawega in der Iranichen Provinz Aserbaidschan» ‎‎(Dissertation, RWTH Aachen,1971), Revue des Etudes Armeniennes (1972), vol. IX, pp. 193-‎‎239; Agopik Manoukian, & Armen Manoukian (Eds.) «S. Stepanos», Documenti di Architettura Armena, vol. 10 (1980), p. 5-8, 54, 66-‎‎69.‎
13-‏برای آشنایی بیشتر ر.ک: شاهن هوسپیان، «به یاد دکتر آرمن حق نظریان»، پیمان، ش 50 ‏‏(زمستان 1388‏): 5 ـ 18.
‏‏14- Hakhnazaryan,ibid. , p. ‎255 - 256‎.
15-ibid. , p. ‎285 - 320‎.
16-‏اسقف اعظم ارمنیان اصفهان که در 1655م به سمت جاثلیقی انتخاب و در شهر اجمیادزین ارمنستان ‏مستقر شد و تا 1680م رهبری کلیسای ارمنیان کل جهان را بر عهده داشت.‏
17- ibid. , p. ‎285.
18- این جنگ، که می توان آن را اولین جنگ صلیبی نام نهاد، در 451م بین ارمنیان و سپاه ساسانی رخ داد. از آنجایی که ‏این جنگ برای حفظ دین مسیحیت در ارمنستان بود کلیسای ارمنی شهدای این جنگ را مقدس می شمارد.‏
19-‏‏در تاریخ 1643م، ساختن آغاز و درتاریخ 1655م، خاتمه یافت.‏‏
20- ibid. , p. ‎314.
21-منظور اسقف ‏اعظم هاکوپ جوقایتسی است.
22-ibid. , p. ‎261.
23-‏Seraph
24-ibid. , p. ‎267.
25- Armen Hakhnazaryan,ibid. , p. ‎276.
26-برای اطلاعات بیشتر در خصوص عملکرد فرقۀ دومنیکن در منطقۀ شمال ایران و ارمنستان ر.ک: شاهن هوسپیان، «گریگور داتواتسی»، پیمان، ش 62 (زمستان 1391‏):168ـ 182.
27- Armen Hakhnazaryan,ibid.
28-ibid.,320.
29-موضوع پراکندگی کلیساهای ارمنیان در ایران، تاریخ و معماری کلیساهای مناطق شمال غرب ایران و ‏شهر اصفهان طی نوشتارهایی در شماره های قبلی همین فصلنامه مورد بررسی قرار گرفته است. بنابراین، برای اجتناب از تکرار موارد ‏مطرح شده طی این نوشتار تنها به بررسی کلیساهای روستاهای مناطق مرکزی ایران می پردازیم. در این بخش کوشیده ایم تا نگاهی مختصر به کلیساهای روستایی ارمنیان در منطقۀ مرکزی ایران، در حدفاصل ‏غرب شهر ساوه تا غرب شهر اصفهان بیندازیم و اطلاعاتی مختصر دربارۀ معماری و تاریخ این بناها به ‏خوانندگان محترم ارائه دهیم. با این حال، از بررسی کلیساهای شهرهای اراک، ملایر و همدان، که در منطقۀ یاد شده واقع شده اند اما از نظر معماری با کلیساهای روستایی تفاوت دارند، اجتناب کرده ایم و آن را به فرصتی دیگر واگذاشته ایم. این اطلاعات با همکاری خانم مهندس آودیان و استفاده از ‏بایگانی های پایگاه کلیساهای تاریخی ایران ارائه شده است.‏
30-.( Marco Giovanni Brambilla, La comunità e il cimitero armeno di Sultaniya (1972‎
31- لئون میناسیان، ‏تاریخ ارامنه فریدن ایران (آنتیلیاس: بی نا،1971) ،ص 28 و ‏29.
32-نازار گورویان، ارمنیان ایران (تهران: مدرن ،1347)، ص 60‏.
33-‏بنابر آمارهای موجود در پایگاه کلیساهای تاریخی ایران.
34-یرواند فرانگیان، ‏سفرنامۀ فرانگیان (تفلیس: هرمس، 1905)، ص 102 ـ 105 ؛ گورویان، همان، ص 326؛ میناسیان ، همان، ص ‏‏480 و 481‏.
35-شاهن هوسپیان، «دیر تادئوس مقدس»، پیمان، س12، ش 46 (زمستان 1387‏): 5 ـ 37.
36-همو، «معماری کلیساهای اصفهان‏»، پیمان، س11، ش 40 (تابستان 1386‏): 53 ـ 83.
37-میناسیان، همان، ص 268.
38-همان، ص 275.
39-همان، ص‏48 و 289‏.
40- گورویان‏، همان، 326.
41- Sebouh David ‎Aslanian, ‎Julfan merchants and European East India companies, Overland trade, protection costs, and ‎the limits of collective self-representation in Early Modern Safavid Iran (LosAngles: University of California, 2009‎).
42-‏برای اطلاعات بیشتر در خصوص کلیساهای جلفای نو ر.ک: شاهن هوسپیان، «معماری کلیساهای اصفهان»، پیمان، س11، ش 40 (تابستان 1386‏): 53 ـ83.
43- Ani Babaian, Mutual influences New Julfa and Isfahan mural paintings in 17th century (Yerevan: National Academy of Sciences of Armenia, 2006)‎.
44-نقاش دورۀ صفوی که بر روی دیوار خانه های بازرگانان ارمنی جلفا و کلیساهای این منطقه نقاشی کرده و مورد احترام شاه ‏صفی بود. ن.ک: دکتر مهدی علی اکبرزاده، «تبیین جایگاه میناس، نقاش ارمنی، درتاریخ نقاشی ایران»،پیمان، س ‏19، ش72 (تابستان 1394): 111 ـ 128.
Vazken Ghougassian,The emergence of Armenian Diocese of New Julfa in the seventeenth century (Atlanta, Georgia: scholars Press, 1998), p.181.‎
45-تصاویر به دست میناس و ماردیروس و گل ها به دست آستواتزادور نقاشی شده است.‏
46-‏Bogdan Sultanov (Ivan Lewliewic Sultanov‏‏)
نقاش معروف اهل جلفای اصفهان که در جوانی به دربار تزار الکسی میخایلویچ رومانوف دعوت شد و مدت 35 سال ‏به نقاشی دیوار کاخ های تزار روسیه در مسکو مشغول بود. ‏
Ghougassian,ibid., p.183.‎
47- رهبر کل کلیسای ارمنی از 1166 ـ 1172م.
48- رجوع شود به بخش مربوط به دیر استپانوس مقدس در همین مقاله (ص77).
نقل مطالب فصلنامۀ پیمان تنها پس از هماهنگی با مسئولان فصلنامه، با ذکر کامل منبع (به صورت لینک کامل و ذکر نام مؤلف) و بدون هرگونه دخل و تصرف میسر است.
Copyright © 2008-2014 Payman Cultural Quarterly Journal | Design and Developed by Narek Hartunian & Narbeh Bedrosian
تعداد بازدید: 105935

http://www.paymanonline.com/article.aspx?id=74FA8D4D-6A7F-4F8F-8DB3-A2D5AF30DB04A2D5AF30DB04

V.V