13.Ag.2023: Armeni e bazar di Tabriz

روزی روزگاری تبریز ............(۳۸)
سرای "گورجولر "در بازار تبریز
در سالهای قبل ، ارامنه یکی از ارکان اصلی و اساسیِ بازار تبریز به شمار میرفتند و نقش واسط را در تجارت بین بازار کشورهای اروپایی و تبریز بر عهده داشتند به گونه ای که ارامنه گرجستان برای نخستین بار کالاهای انگلیسی و شمال اروپا را از استانبول خریداری کرده و وارد مناطق شمالی ایران و قلب اقتصادی این منطقه، یعنی بازار تبریز کردند و یکی از مهمترین این کالاها " بلورجات" بود.
بازار بلور فروشان " قیز بَستی" در داخل بازار سرپوشیده تبریز ،پیش تر مکان فروش بهترین وسایل شیشه ای از جمله بلور در سطح تبریز وشمالغرب ایران بود.تیمچه ها و سراهای آن شامل" تیمچه قندفروشان" ،" تیمچه مظفّریه" ، " دالان بادامچی لر" ،" دالان حاجی شیخ" ،" دالان میرزا مهدی" "سرای میرزامهدی" و " سرای گورجولر- گرجیلر" میشود. به نظر اکثر بازاریان پا به سن گذاشته دلیل نامگذاری سرای گورجولر ( گرجیلر) حضور ارامنه گرجستان در آن و عرضه محصولاتشان در این قسمت بازار میباشد. البته در سر درِ این سرا یا تیمچه اسم " تیمچه فتحعلی بیگ" نوشته شده است که شاید دلیل آن افتتاح این سرا در دوره فتحعلیشاه قاجار بوده باشد.متاسفانه هیچگونه اطلاعات مکتوبی در مورد زمان بنا ،هنرمندان خالق آن ، صاحب اولیه این ملک و دلیل نامگذاری اش وجود ندارد اما علیرغم این مساله ، نمیتوان کتمان کرد که سرای گورجولر در دل بازارِ تبریز ( انتهای خیابان فردوسی) سرنوشت عجیب و نقش مهمی در امر اقتصاد و تجارت آذربایجان و به ویژه تبریز داشته است و باز شدن پای تجار گرجی بدین سرا پس از برقراری تجارت و دادو ستد با روسیه و گرجستان ، باعث پر رونق تر شدن آن بویژه در اواخر دوره قاجاریه و اوایل دوره پهلوی شده است.
بین تجار مسیحی که مرکز تجاری شان را به سرای گورجولر منتقل کرده بودند نام دو تن از همه معروفتر بود( تومانیانس و بوداغیانس) . تجارتخانه و بانک خصوصی ایندو که از نظر اعتبار دست کمی از بانکهای داخلی آن زمان نداشت تا دوران دکتر محمد مصدق که حکم تعطیلی تمام بانکهای خصوصی داخلی و خارجی صادر شد همچنان دایر و برقرار بود.....خانواده تومانیان که اصل و نسب شان به روستای ارمنی نشین " وایقان" در قراجه داغ میرسد در اوایل به ساخت نعل چهارپایان مشغول بودند و در طی دویست سال از تولید و فروش نعل اسب خود را از نظر اقتصادی به مرتبه ای رساندند که " برات " شان در اقصا نقاط جهان خرید و فروش میشد و با وجود انکه اتفاقات ناگوار و حوادث تاریخی تجارتخانه برادران تومانیانس را از هم فرو پاشاند و کلیه املاک و اموال و دارایی های مادّی آنها از دست رفت اما خدمات معنوی و فرهنگی این خاندان نیکوکار در یادها باقیست. از خدمات این خانواده قدیمی میتوان به احداث یک باب مدرسه دخترانه به نام " مدرسه دخترانه آنّایان" به یا مادر خانواده " آنّا" در محلّه قلعه ( محله ارمنی نشین تبریز) و احداث یک باب مدرسه پسرانه دو طبقه در محله لیلاوای تبریز به نام " مدرسه پسرانه هایکازیان" سیزده سال قبل از صدور فرمان مشروطه اشاره نمود.
خانواده تومانیانس درادامه با همّت شخصی گریگورتومانیان و برای زنده نگهداشتن یاد خواهر این خانواده ( تامارا) که در جوانی در باکو فوت کرده بود مدرسه دیگری به نام "تاماریان" را در سال ۱۲۷۴ ه.ش در محله لیلاوا تاسیس نمودند این مدرسه که یکی از مدارس پر رونق و قدیمی تبریز بود در سال ۱۳۱۷ به " اسدی" تغییر نام یافت و تا تاریخ ۱۳۲۴ با بودجه دولت اداره شد و در سال ۱۳۷۷ ه.ش با سه سال تاخیر جشن یکصد سالگی آن در تبریز برگزار گردید. این دبیرستان اکنون نیز فعّال است و محل تحصیل فرزندان تبریزیهای ارمنی است.
لازم به توضیح است که بعد از ورشکستگی اقتصادی خاندان تومانیان که شروع آن به وقوع انقلاب اکتبر و مصادره سرمایه ها در قفقاز بر میگردد از دل تجارتخانه قدیمی آنها شرکتی به نام آرامیان به وجود آمد که در تبریز و رشت و باکو و اُدِسا و مسکو نمایندگی داشت و کارش صدور پنبه و پشم از ایران به روسیه و وارد کردن نقره و قماش به ایران بود. تاسیس سالن تئاتر آرامیان در تبریز که در سال ۱۳۰۰ه.ش جلیل محمد قلیزاده نمایشنامه " مُرده ها" را که خودش نوشته بود ( و به کئفلی اسکندر معروف است) را در آنجا بر روی صحنه برد از اقدامات فرهنگی شرکت آرامیان در تبریز به شمار میرود.......
( در مطلب فوق از خاطرات آقای طباطبایی مجد استفاده شده است)

Vartanian